Phong cách trang điểm của phụ nữ Việt Nam

Qua những trang bìa tạp chí cũ hay quảng cáo mỹ phẩm đăng trên báo xưa còn lưu giữ tới ngày nay, ta thấy được chân dung phái đẹp Việt Nam qua mỗi thời kỳ.

Mỹ phẩm vốn là một phần không thể thiếu trong đời sống của phụ nữ. Vì vậy, những sản phẩm làm đẹp có thể nói lên rất nhiều điều về cuộc sống của phụ nữ trên khắp thế giới. Việt Nam cũng không phải ngoại lệ khi trong khoảng vài thập kỷ trở lại đây, các xu hướng làm đẹp mới liên tục đổ bộ trong nước. Tranh ảnh quảng cáo và bìa tạp chí là phương tiện truyền thông phổ biến và hiệu quả để tiếp cận người tiêu dùng, vì thế cũng chính là nơi ta có thể nhận diện rõ nhất những thay đổi ấy.

Những hình ảnh đầu tiên của ngành công nghiệp làm đẹp ở nước ta xuất hiện vào khoảng từ hơn một thế kỷ trước khi đất nước vẫn chịu sự đô hộ của thực dân Pháp cho đến những năm 1920 rực rỡ.

Truyền thống và Chủ nghĩa thực dân

Rất ít quảng cáo xuất hiện trong giai đoạn này, phần vì chủ nghĩa bảo thủ xã hội bao trùm nước Pháp từ cuối những năm 1870 dưới sự dẫn dắt của chính quyền Tổng thống Patrice de MacMahon, phần vì tham vọng bành trướng của Thủ tướng Emile Loubet đầu thế kỷ 20. Ngay từ câu khẩu hiệu bằng tiếng Latin mà thực dân Pháp đặt cho Sài Gòn lúc bấy giờ Paulatim Crescam, hay Từ từ ta gầy dựng đã phản ánh rõ cái nhìn của thực dân về thuộc địa: một vùng đất lạc hậu, xa lạ và kém phát triển.

Trái: Bìa tờ Exposition de Hanoi số tháng 11/1902. Ảnh: người dùng Flickr manhhai. Phải: Quảng cáo sản phẩm Creme Siamoise của hãng Lucien Berthet & Cie. Ảnh: Báo Phụ Nữ Tân Văn, qua Thư viện Quốc gia Việt Nam.

Một ví dụ cho giai đoạn này là hình bìa của Exposition de Hanoi, cuốn catalogue quảng bá cho sự kiện triển lãm thế giới cùng tên diễn ra từ tháng 11/1902 cho đến tháng 2/1903 tại Hà Nội. Trong hình là cách ăn mặc thường gặp của những người phụ nữ Việt Nam thời bấy giờ: sắc diện đơn giản không cầu kỳ, trên người mặc bộ áo ngũ thân. Đằng sau cô gái là dòng sông yên ả và rặng chuối xanh mướt, tất cả vẽ nên khung cảnh cuộc sống thôn quê quen thuộc của hầu hết 13 triệu người dân Việt Nam đầu những năm 1900, theo số liệu của Populstat.

Một hình ảnh khác ghi dấu lại giai đoạn này là quảng cáo sản phẩm dưỡng da của thương hiệu Lucien Berthet & Cie, được in trong một số báo của tờ Phụ Nữ Tân Văn. Người sáng lập nhãn hàng đã tạo ra Crème Siamoise, một loại kem dưỡng có công dụng làm da trắng mịn không tì vết. Rõ ràng là những người phụ nữ thuộc tầng lớp trung lưu ở Việt Nam ưa chuộng làn da trắng trẻo, mịn màng hơn bất cứ kiểu tô son điểm phấn cầu kỳ nào. Một điều cần nhấn mạnh đó là nước da trắng như sứ là một tiêu chuẩn cái đẹp vẫn luôn tồn tại ở Việt Nam cho đến ngày nay.

Nước da trắng ngần đã được ưa chuộng từ thời phong kiến và xuất hiện nhiều trong thi ca Việt Nam ở giai đoạn này, như bài thơ Khúc hát hái sen (Thái liên khúc) của Ngô Chi Lan, một nữ sĩ dưới triều vua Lê Thánh Tông vào thế kỷ thứ 15:

Liên hoa viễn cận hương,

Thái thái tổng sơn nương.

Mạc khiển phong xuy mấn,

Băng cơ nguyên tự hương.

Dịch nghĩa:

Hương sen thoang thoảng tỏa chung quanh,

Cô em ở chốn quê hái nơi này sang nơi khác

Chẳng cần gió thổi lồng mái tóc cô,

Vì riêng làn da trắng thôi đã tự mát mẻ.

Trong một nghiên cứu mang tên Beautiful White: an illumination of Asian skin-whitening culture (tạm dịch: Làn da trắng nõn: giải thích về văn hóa dưỡng trắng da của người châu Á), học giả Elysia Pan đến từ trường đại học Duke University cho hay sự ưu ái dành cho làn da trắng trong văn hóa Châu Á có ý nghĩa về cả mặt xã hội lẫn thực tiễn.

Tác giả Elysia liên hệ sắc da trắng với đặc điểm đời sống kinh tế - xã hội như sau: Giai cấp thống trị thường ở trong nhà và có cuộc sống nhàn nhã, họ ít tiếp xúc với ánh nắng mặt trời nên da không bị đen sạm. [] Người Trung Hoa cũng áp suy nghĩ này lên những người da trắng đặt chân tới đất nước của họ, góp phần hình thành cách nhìn nhận về văn minh phương Tây (Occidentalism) cũng như sự ngưỡng mộ dành cho ngoại hình của người phương Tây.

Điều này đưa chúng ta đến với những năm 1930-1945, một giai đoạn mang tính cột mốc trong lịch sử Việt Nam.

Nét thanh lịch giữa bối cảnh rối ren toàn cầu

Trong lúc cả thế giới bị cuốn vào những vấn đề về hiến pháp, danh tính con người và Thế Chiến thứ Hai, thì không khó hiểu khi việc trang điểm cầu kỳ không còn được ưa chuộng nữa. Thế nhưng cũng cùng lúc đó, ở Việt Nam lại chứng kiến sự đổ bộ ồ ạt của những thương hiệu mỹ phẩm bên ngoài nước Pháp, cũng như những thương hiệu trong nước mà điển hình là xà bông Cô Ba. Theo một mẩu tin quảng cáo in trên tờ Vogue của Pháp năm 1940, những tên tuổi đình đám như Elizabeth Arden cũng bắt đầu mở cửa hiệu ở Sài Gòn trong giai đoạn này.

Mẩu tin này viết: Khi kết hợp với trang phục có màu xám đậm, xanh đậm hay đen, Elizabeth Arden khuyên bạn nên dùng cây son màu STOP RED."

Trái: Quảng cáo của Elizabeth Arden cho son Stop Red. Phải: Quảng cáo của Elizabeth Arden cho dòng sản phẩm dưỡng da Matin au soir. Ảnh: Thư viện Quốc gia Pháp.

Điều này cho thấy lúc này những cô gái Sài Gòn đã quen dùng màu son đỏ hiện đại, vốn là màu sắc mà từ những năm 1930 đổ về trước chỉ sử dụng cho nghệ sĩ hát tuồng.

Khi phụ nữ khắp thế giới quay về với những phương thức làm đẹp tối giản và ít cầu kỳ hơn thì hầu hết phụ nữ Việt Nam lại không có nhiều thay đổi trong thói quen trang điểm. Sau năm 1940, tình hình chiến tranh tại Châu Âu lục địa và nhiều nơi khác đã khiến việc sở hữu được một món đồ mỹ phẩm trong tay trở nên vô cùng khó khăn và hạn chế, một hiện tượng được nhắc đến trong cuốn sách Compacts and Cosmetics: Beauty from Victorian Times to the Present Day (tạm dịch: Hộp phấn Trang điểm và Mỹ phẩm: Việc làm đẹp từ thời Victoria đến nay) của nhà sử học người Anh Madeleine Marsh.

Chỉ một vài quảng cáo mỹ phẩm xuất hiện trong giai đoạn này, và chúng đều có giọng điệu tiếc nuối, tác giả Madeleine viết về loạt tiêu đề quảng cáo của các nhãn hàng làm đẹp vào năm 1940. Peggy Sage mong là sơn móng tay của cô sẽ có thể được bày bán trong tương lai không xa, hay Elizabeth Arden lúc nào cũng mong được đỡ đần phụ nữ trong thời chiến, nhưng salon của cô gặp phải nhiều hạn chế. Trước tình hình trên, sẽ không có gì khó hiểu nếu phụ nữ Việt Nam cũng bị ảnh hưởng bởi sự thiếu hụt này.

Ngay cả những người phụ nữ khá giả hơn cũng khó cầm được trên tay một món mỹ phẩm nào. Theo trang Darnell Collection ghi chép lại, các thương hiệu bình dân hơn như Bourjois thường đính kèm trong những hộp phấn má hồng nổi tiếng của họ thông điệp ngắn sau: Chúng tôi rất tiếc không thể cung cấp miếng dặm phấn vì những hạn chế do chiến tranh.

Như vậy, mặc dù có nhiều thay đổi rõ rệt diễn ra tại Sài Gòn, trong đó nổi bật là sự nở rộ của kiến trúc Art Deco trong thời kỳ này, nhưng xu hướng làm đẹp phần lớn vẫn mang tính truyền thống.

Tuy nhiên, phụ nữ hai miền Nam Bắc sẽ sớm phải đối mặt với những khó khăn hoàn toàn khác nhau khi cuộc chiến giành độc lập diễn ra trong suốt hai thập kỷ tiếp theo.

Xu hướng làm đẹp trong hai mươi năm chia cắt

Sau khi bị chia cắt vào năm 1954, cả nước đã phải đối diện với nhiều thử thách. Cuộc sống của phụ nữ Việt ở hai miền cũng vì thế mà có nhiều sự khác biệt miền Bắc mộc mạc, bình dị và miền Nam phồn hoa, rực rỡ.

Trái: Quảng cáo thuốc lá Cotab; nguồn ảnh: Pinterest. Phải: Bìa báo Thanh Xuân năm 1951 tại Sài Gòn; nguồn ảnh: Thanh Nien News.

Sự khác biệt này được thể hiện vô cùng rõ nét trong các mẫu quảng cáo tại Sài Gòn lúc bấy giờ. Bên cạnh phần lớn nội dung được lấy trực tiếp từ bản gốc của phương Tây, những mẫu quảng cáo có hình ảnh người Việt Nam đều chủ yếu tập trung vào hình tượng những cô gái thanh lịch, nữ tính. Một ví dụ là quảng cáo thuốc lá Cotab khi khai thác hình tượng người phụ nữ tự tin với mái tóc uốn phồng và cặp lông mày đậm màu theo phong cách của nữ minh tinh Marlene Dietrich. Nhân vật trong tranh cũng gợi nhớ tới hình ảnh cô Mía trên những chiếc xe bán nước mía của Sài Gòn.

Những hình ảnh này đã trở thành vẻ đẹp đại diện cho phong cách Sài Gòn những năm 50. Trong một mẩu quảng cáo khác in trên bìa tạp chí Việt Thanh Xuân xuất bản năm 1951, ngoài các xu hướng làm đẹp trên, còn có thể thấy đôi môi đỏ ấn tượng và sắc má hồng khỏe khoắn cũng rất được ưa chuộng bởi những cô gái thành phố.

Có thể nói, thị hiếu làm đẹp của Sài Gòn lúc bấy giờ phản ánh rõ ảnh hưởng của văn hóa phương Tây thông qua điện ảnh quốc tế khi hàng loạt rạp chiếu bóng mở cửa như rạp Rex, Long Vân hay Dakao. Những bộ phim Hollywood thập niên 1950 được người Sài Gòn đón nhận nồng nhiệt. Các nhà sử học nhìn nhận thập kỷ này là giai đoạn phục hồi quan trọng sau sự tàn phá của hai cuộc chiến tranh thế giới, và cũng là lúc phụ nữ khắp nơi thử nghiệm với các sản phẩm làm đẹp nhiều hơn bao giờ hết.

Trong sách của mình, Madeleine nói về sự bùng nổ của xu hướng trang điểm lộng lẫy của thế hệ bùng nổ trẻ sơ sinh (baby boomers) tại Mỹ: Trong chiến tranh, phụ nữ phải làm công việc của đàn ông và mặc những bộ trang phục nam tính. Khi những người đàn ông trong nhà quay trở về, phụ nữ cũng trở lại với công việc bếp núc để đợi đến khi các hạn chế được gỡ bỏ và đây là lúc bắt đầu bùng nổ sinh nở.

Nếu Sài Gòn của những năm 1950 mang vẻ đẹp thanh lịch, thì hai thập kỷ sau đó là giai đoạn mà phụ nữ trẻ tạm bỏ qua những nguyên tắc làm đẹp bất hủ và hướng đến những phá cách ấn tượng. Các cô gái ngày càng chú trọng đến mái tóc của mình để trở nên sành điệu hơn. Khác với mái tóc phồng to từng là xu hướng của thập kỷ trước, những năm 1960 lại phát cuồng với mái tóc búi kiểu sau đầu, như trong một mẫu quảng nước giải khát Bireleys được đăng trong cuốn tạp chí Saigon Roundup dành riêng cho khách du lịch đến thăm thành phố.

Mặt khác, rất ít quảng cáo mỹ phẩm xuất hiện tại miền Bắc. Nguyên nhân có thể là do những lý tưởng và đường lối cách mạng đang chiếm trọn bầu không khí miền Bắc lúc này. Một bài viết năm 1961 trên Báo Nhân Dân có tựa đề Về việc Phát huy Tiềm năng và Phát triển Nhận thức Văn hóa của Phụ nữ là một ví dụ điển hình cho lời kêu gọi phụ nữ tham gia phong trào thống nhất đất nước. Điều này tạo nên những khác biệt lớn giữa cuộc sống của phụ nữ miền Bắc và miền Nam.

Tuy nhiên, nếu bạn đọc nghĩ rằng tình hình ở miền Bắc sẽ khiến các xu hướng làm đẹp khó tồn tại thì trên trang blog Le Minh Khai của mình, giáo sư lịch sử Liam Kelly của trường Đại học Hawaii tại Manoa cung cấp bằng chứng cho thấy điều ngược lại.

Nhiều trang bìa tạp chí có in hình những người phụ nữ trẻ, nhưng cách thức thể hiện thì rất khác, Kelly so sánh cách phụ nữ hai miền của Việt Nam được mô tả trong giai đoạn chiến tranh. Trái với những hình ảnh ngoài Bắc, tạp chí của miền Nam Việt Nam lại mang lại cảm giác như thể không hề có cuộc chiến nào đang xảy ra. Bạn cũng không thấy bất kỳ hình ảnh nào của người lao động.

Những năm chiến tranh trước giai đoạn Đổi Mới

Mẫu quảng cáo ba kiểu tóc phổ biến tại Liên bang Xô Viết in trên một số Báo Phụ Nữ Sài Gòn năm 1985. Ảnh: Tâm Minh, thủ thư tại Thư viện Khoa học Tổng hợp, Sài Gòn.

Trong khoảng thời gian sau sự kiện thống nhất đất nước vào năm 1975 cho tới loạt cải cách kinh tế quan trọng vào năm 1986, Việt Nam đã trở thành trung tâm sản xuất hàng may mặc. Ở thời kỳ này, phụ nữ Việt Nam quay trở về với vẻ ngoài mộc mạc và tự nhiên hơn.

Thế nhưng những năm tiếp theo cho đến trước thời kỳ Đổi Mới, các ấn phẩm báo chí hướng đến đối tượng đọc giả nữ như Báo Phụ Nữ Sài Gòn bắt đầu cho thấy nhiều sự ảnh hưởng từ nền công nghiệp làm đẹp của Liên Xô. Trong mục tư vấn của số báo in vào năm 1985 được lưu giữ tại Thư viện Khoa học Tổng hợp ở Sài Gòn có một đoạn như sau: Vài lời khuyên về mái tóc của bạn.

Xuất hiện trong phần quảng cáo là hình ảnh ba cô gái người Nga với mái tóc uốn lọn cầu kỳ và phần mái dày vô cùng phổ biến vào những năm 80. Mặc dù hầu hết phụ nữ Việt Nam trong thập niên này chủ yếu ăn vận rất đơn sơ, những ai có điều kiện và thời gian đều thử nghiệm với những bộ tóc kiểu cách.

Và rồi, bước ngoặt đất nước mở cửa diễn ra. Thời kỳ Đổi Mới vào năm 1986 đã tạo điều kiện cho phụ nữ Việt Nam được phát triển và hưởng ứng những xu hướng làm đẹp trong và ngoài nước.

Làn sóng văn hóa Hồng Kông, Tân dòng sông ly biệt và những tông màu trầm

Tua nhanh đến thập niên 90, dòng chảy văn hóa lại một lần nữa chuyển dịch. Việt Nam lúc này tiêu thụ âm nhạc, phim ảnh và các văn hóa phẩm khác ở mức độ mà chỉ mười năm trước vẫn là không tưởng. Song song đó tại Trung Quốc, một làn sóng văn hóa đại chúng đang lan tỏa mạnh mẽ trong cả âm nhạc lẫn phim ảnh; Hoàn Châu Cách Cách (1998-1999), bộ phim dài tập liên tục được chiếu đi chiếu lại trên màn ảnh nhỏ và Tân Dòng sông Ly biệt (2001) là hai trong số những ví dụ tiêu biểu của làn sóng này trong giai đoạn chuyển giao của thiên niên kỷ.

Một ví dụ cho sức ảnh hưởng của nền văn hóa nói tiếng Trung lên thời trang Việt Nam có thể được thấy trong một mẫu quảng cáo váy cưới in trên Báo Phụ Nữ Sài Gòn số tháng 1 năm 1996. Những mái tóc uốn lọn bồng bềnh hay kiểu tóc phồng to đã hết thời, nhường chỗ cho làn tóc duỗi thẳng óng mượt và sành điệu, thường đi kèm với bộ mái lấy cảm hứng từ ngôi sao Châu Huệ Mẫn.

Một thay đổi nhỏ khác trong xu hướng làm đẹp của phụ nữ Việt Nam trong thập niên này là sự xuất hiện của những màu son trầm hoặc nude. Một chuyên mục gợi ý phối màu in trong Báo Phụ Nữ Sài Gòn có tựa đề như sau: Khuynh hướng trang điểm hiện nay: nâu sô-cô-la!

Màu sắc là một yếu tố quan trọng không chỉ với phụ nữ Việt Nam mà còn đối với bất cứ tín đồ làm đẹp nào. Bước sang thế kỷ mới, các chuyên gia làm đẹp trên thế giới đã tạo ra những màu son tôn lên sắc môi tự nhiên, như Lisa Eldridge nói trong cuốn sách Face Paint: The Story of Makeup (tạm dịch: Họa Mặt: Câu chuyện trang điểm).

Ở thời điểm đó, phong cách trang điểm vẫn khá lòe loẹt với những lớp phấn tạo khối dày cộm thiếu tinh tế và đôi môi đỏ theo xu hướng những năm 80. Bobbi Brown lại chuộng những phong cách khỏe khoắn và tự nhiên hơn, khác hẳn với các sản phẩm được bán trên thị trường. Cô viết dựa trên kinh nghiệm với tư cách làm một người trong ngành công nghiệp làm đẹp. Trong khi giai đoạn trước đó ưa chuộng những gam màu táo bạo hơn thì đến thập niên 90 và đầu những năm 2000, phụ nữ Việt Nam và thế giới lại thích lớp trang điểm tông nude tự nhiên, để hoàn thiện vẻ đẹp vốn có của gương mặt mình.

Và có lẽ chi tiết quan trọng nhất được Báo Phụ Nữ đăng trong chuyên mục về những màu son nâu sô-cô-la chính là tên của các thương hiệu được đề xuất để các độc giả nữ tìm mua: Maybelline (Mỹ): son bóng 75.000VNĐ/cây; son bột 83.000VNĐ/cây".

Với nhiều phụ nữ Việt Nam, điều này đồng nghĩa với việc mua son trở nên dễ dàng hơn, từ đó mở ra một thời đại mới cho nền công nghiệp làm đẹp dành cho đại chúng ở Việt Nam.

Trái: Quảng cáo cửa hàng áo cưới. Phải: Chuyên mục chia sẻ lời khuyên về những xu hướng màu sắc mới nhất của thập niên 1990. Ảnh: Tâm Minh, thủ thư tại Thư viện Khoa học Tổng hợp TP. HCM.

[Ảnh bìa trái: Pinterest; ảnh bìa phải: Thanh Nien News.]