Bìa sách in lần 2 năm 2018 [có sửa chữa, bổ sung]
Sách dày 550 trang khổ lớn
Địa chỉ mua sách trên mạng [bản in lần 2]:
//tiki.vn/thi-phap-hoc-p10917211.html
//nxbhcm.com.vn/2/thi-phap-hoc-3764
//www.sachkhaitam.com/van-hoa-nghe-thuat/thi-phap-hoc
//www.vinabook.com/thi-phap-hoc-p86105.html
//trivan.com.vn/products/thi-phap-hoc
//www.fahasa.com/thi-phap-hoc-238193.html
Địa chỉ mua sách điện tử:
//phamngochien.com/chuyen-luan-thi-phap-hoc-in-lan-2-duoc-xuat-ban-duoi-dang-sach-dien-tu
MỤC LỤC
Chương 1: TỔNG QUAN VỀ THI PHÁP HỌC
1. Quá trình sử dụng thuật ngữ thi pháp
2. Diễn trình các khuynh hướng Thi pháp học
2.1. Khuynh hướng Thi pháp học thể loại
2.2. Khuynh hướng Thi pháp học ngôn ngữ - hình thức
2.3. Khuynh hướng Thi pháp học Cấu trúc - Ký hiệu học
2.4. Khuynh hướng Thi pháp học Phê bình Mới Âu - Mỹ
2.5. Khuynh hướng Thi pháp học Văn hóa - lịch sử
3. Thi pháp học trong mối quan hệ với các khoa học khác
3.1. Thi pháp học với Tu từ học
3.2. Thi pháp học với Phong cách học
3.3. Thi pháp học với Ký hiệu học
3.4. Thi pháp học với Ngôn ngữ học
3.5. Thi pháp học với Lịch sử văn chương
3.6. Thi pháp học với Lý luận văn chương
3.7. Thi pháp học với Phê bình văn chương
4. Góp phần xác lập một khoa học về thi pháp ở Việt Nam
4.1. Khái niệm Thi pháp và Thi pháp học
4.2. Đối tượng nghiên cứu của Thi pháp học
4.3. Phạm vi nghiên cứu của Thi pháp học
4.4. Phương pháp nghiên cứu của Thi pháp học
4.5. Các chuyên ngành của Thi pháp học
Chương 2: THI PHÁP THỂ LOẠI VÀ NGÔN TỪ
1. Thi pháp thể loại
1.1. Quan niệm về thi pháp thể loại
1.2. Thi pháp các thể loại văn chương
1.3. Thi pháp thể tài và siêu thể loại
2. Thi pháp ngôn từ.
2.1. Quan niệm về thi pháp ngôn từ
2.2. Các phương tiện và biện pháp tu từ
3. Mối quan hệ giữa thể loại và ngôn từ.
3.1. Nghệ thuật ngôn ngữ thơ.
3.2. Nghệ thuật ngôn ngữ văn xuôi
Chương 3: THI PHÁP NHÂN VẬT VÀ HÌNH TƯỢNG TÁC GIẢ
1. Thi pháp nhân vật.
1.1. Quan niệm về nhân vật
1.2. Phân loại nhân vật
1.3. Nghệ thuật xây dựng nhân vật
2. Thi pháp hình tượng tác giả.
2.1. Quan niệm về hình tượng tác giả.
2.2. Các dấu hiệu để nhận biết phong cách tác giả
2.3. Giọng điệu của tác giả - người trần thuật
2.4. Hình tượng tác giả qua các giai đoạn văn chương
3. Quan niệm nghệ thuật về con người
3.1. Khái niệm quan niệm nghệ thuật về con người
3.2. Quan niệm nghệ thuật về con người qua các giai đoạn văn chương.
3.3. Phân tích quan niệm nghệ thuật về con người
Chương 4: THI PHÁP KHÔNG GIAN VÀ THỜI GIAN NGHỆ THUẬT
1. Không gian nghệ thuật.
1.1. Quan niệm về không gian nghệ thuật
1.2. Phân loại không gian nghệ thuật
1.3. Không gian nghệ thuật qua các giai đoạn văn chương
1.4. Phân tích không gian nghệ thuật
2. Thời gian nghệ thuật
2.1. Quan niệm về thời gian nghệ thuật
2.2. Phân loại thời gian nghệ thuật
2.3. Thời gian nghệ thuật qua các giai đoạn văn chương
2.4. Phân tích thời gian nghệ thuật
3. Mối quan hệ giữa không gian và thời gian nghệ thuật
Chương 5: THI PHÁP CỐT TRUYỆN - ĐIỂM NHÌN - KẾT CẤU
1. Thi pháp cốt truyện
1.1. Quan niệm về cốt truyện
1.2. Phân loại cốt truyện
1.3. Các thành phần của cốt truyện
1.4. Cốt truyện qua các giai đoạn văn chương
1.5. Phân tích cốt truyện nghệ thuật
2. Thi pháp điểm nhìn
2.1. Quan niệm về điểm nhìn nghệ thuật
2.2. Phân loại điểm nhìn nghệ thuật
2.3. Điểm nhìn nghệ thuật qua các giai đoạn văn chương.
2.4. Phân tích điểm nhìn nghệ thuật
3. Thi pháp kết cấu
3.1. Quan niệm về kết cấu
3.2. Phân loại kết cấu
3.3. Kết cấu qua các giai đoạn văn chương
4. Phân tích tác phẩm văn chương từ góc độ cấu trúc
4.1. Phân tích cấu trúc bài thơ “Thu nhà em” của Lê Đạt
4.2. Phân tích cấu trúc tiểu thuyết “Đống rác cũ” của Nguyễn Công Hoan
4.3. Phân tích cấu trúc tiểu thuyết “Thành phố thủy tinh” của Paul Auster
Phụ lục 1: TỔNG QUAN THI PHÁP HỌC Ở VIỆT NAM
1. Thi pháp học Việt Nam thời trung đại
2. Thi pháp học Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX
3. Thi pháp học Việt Nam thời kỳ 1955 - 1975
4. Thi pháp học Việt Nam thời kỳ 1975 - 1995
5. Thi pháp học Việt Nam thời kỳ sau 1995
Phụ lục 2: NHỮNG CÔNG TRÌNH LIÊN QUAN TỚI THI PHÁP HỌC
Xem thêm:
Ý kiến của độc giả về Thi pháp học
Những đóng góp của Phạm Ngọc Hiền trong chuyên luận Thi pháp học [T/c Văn nghệ Phú Yên, 12 / 2016]
Giới thiệu Thi pháp học [bản in lần 2]
Những hình ảnh của bản in lần 1:
Sách in lần 1
Xem sách Ebook ở địa chỉ Sachweb.com [mục VH Việt Nam] [hướng dẫn sử dụng]
Đọc sách Ebook miễn phí tại Thư viện Tổng hợp TP.HCM
Bấm vào đây:
Xem một số trang của Thi pháp học [in lần 1]
Xem hình ảnh sách Thi pháp học ở các hiệu sách [in lần 1]
Sách do Công ty Văn hóa Đông Tây và NXB Văn học phát hành năm 2016
Sách dày 560 trang khổ lớn [23cm]
1. Thi pháp học là một lĩnh vực nghiên cứu có ảnh hưởng lớn trong ngành nghiên cứu văn học thế kỉ XX, tuy có cội nguồn xa xưa nhưng đã được cải tạo triệt để, mang nội dung mới, rất đa dạng về quan niệm, phương pháp, đồng thời tự nó cũng biến đổi nhanh chóng chưa từng thấy trong lịch sử.
Mọi người đều biết thuật ngữ “thi pháp học”[poétique, poetics, 诗学] có nguồn gốc từ tiếng Hi Lạp “Poietike”, chỉ một lĩnh vực tri thức về các quy tắc chuyên ngành sáng tác nghệ thuật, phân loại về thể loại nghệ thuật, thể hiện tập trung trong công trình Poetica của Aristote [384 – 322][1], mặc dù trước ông đã có nhiều người đề xuất. Aristote kết hợp tư tưởng mua vui và nhận thức khi nhìn nhận bản chất nghệ thuật, từ đó, ông lần lượt xem xét các thể loại bi kịch, sử thi, cấu trúc cho đến ngôn từ. Ông kết hợp lí thuyết với thực hành phân tích nghệ thuật cụ thể. Nhưng qua hàng nghin năm tồn tại và phát triển, thi pháp học nhiều lần được hiểu khác nhau, khi thì thu hẹp vào loại hình thi ca, vào thi luật, phép làm thơ, biến thành quy phạm, giáo điều, khi thì mở rộng chỉ toàn bộ nghệ thuật, khi lại bị coi thường như một thứ hình thức chủ nghĩa ít có ý nghĩa và cho đến nay cách hiểu vẫn còn phân tán. Từ thế kỉ XVIII trở đi, với sự chuyển hướng từ siêu hình học cổ đại sang nhận thức luận hiện đại, diễn ra sự phân loại các khoa học, sự hình thành dần dần khoa nghiên cứu văn học, thì thi pháp học chuyển hướng sang nhận thức luận, nghiên cứu các vấn đề nội dung như cái đẹp, xã hội, chính trị, đạo đức, chức năng phản ánh hiện thực, giáo dục.., hầu như bị hoà lẫn vào các hoạt động xã hội khác và các khuynh hướng nghiên cứu văn học khác như triết học, chính trị học, xã hội học, ngữ văn học, tâm lí học, đặc biệt là lịch sử văn học…Đó là cái logíc khiến cho thi pháp học bị bỏ qua ở những nơi xã hội học văn học ngự trị. Phương pháp luận nghiên cứu nặng về diễn dịch triết học và tiên nghiệm mà A. Veselovski muốn thay đổi bằng cách xây dựng thi pháp học quy nạp mang tinh thần thực chứng. Đối tượng của khoa thi pháp học hầu như bị biến mất, do đó nảy sinh nhu cầu tìm lại đối tượng, nội dung của thi pháp học và thi pháp học lại ra đời, phục hưng như có người nhận xét.
Sự tái xuất của thi pháp học trước hết nhằm nhấn mạnh vào vai trò lí thuyết của nó. Suốt cả thế kỉ nó nằm trong hai cuộc chuyển biến lớn của nghiên cứu văn học trên thế giới thế kỉ XX. Một là từ đầu thế kỉ XX, nghiên cứu văn học từ quan điểm lịch sử-tiến hoá sang lí thuyết, trong thi pháp học lí thuyết lại chuyển từ nhận thức luận sang nghiên cứu ngôn ngữ, cấu trúc. Từ lí luận kinh điển lấy lí tính làm trung tâm, coi vấn đề nhận thức luận là then chốt, nhấn mạnh nội dung quyết định hình thức, cái được biểu đạt quy định cái biểu đạt. Sang đầu thế kỉ XX vấn đề ngôn ngữ, kí hiệu, văn bản, cấu trúc của văn học được đặt lên hàng đầu, tạo thành khuynh hướng thi pháp học ngôn ngữ nghệ thuật. Đúng như Derrida nhận xét, từ Platon trở đi, các nhà triết học đều nhận định thiện có trước ác, khẳng định có trước phủ định, thuần tuý có trước không thuần tuý, giản ước có trước phức tạp, bản chất có trước hiện tượng, cội nguồn có trước mô phỏng… điều đó làm cho phê bình văn học phương Tây trước hết nhìn vào thực tại bên ngoài văn học, chứ không phải nhìn vào văn học. Lấy văn bản làm đối tượng nghiên cứu đã đổi mới thi pháp học. Hai là từ những năm 60 thế kỉ XX, khi phương tiện truyền thông điện tử, nghe nhìn, internet chiếm ưu thế trong xu thế toàn cầu hoá về kinh tế, tri thức, giao lưu văn hoá, văn học học từ thẩm mĩ chuyển mạnh sang tiêu dùng, từ hình thái kinh điển, tinh anh chuyển sang hình thái văn hoá đại chúng, từ ý thức hiện đại chuyển sang hậu hiện đại thì nghiên cứu văn học từ bình diện ngôn ngữ chuyển sang văn hoá học, nghiên cứu các vấn đề á văn hoá như diễn ngôn – tri thức, hậu thực dân, chủ nghĩa đa nguyên, chủ nghĩa nữ quyền, thân thể, thời thượng, viết, đọc nhầm, đọc kĩ, tân lịch sử chủ nghĩa, phi huyền thoại hoá, phi trung tâm, đại tự sự, trò chơi và mua vui… Đó đang là hướng vận động của thi pháp học của thế kỉ mà nhiều người quan tâm.
2. Trước hết nói về cuộc chuyển biến thứ nhất. Không phải ngẫu nhiên mà từ cuối thế kỉ XIX, bắt đầu với A. N. Veselovski, qua các nhà hình thức Nga đến các nhà cấu trúc Pháp, người ta ra sức đi tìm định nghĩa về thi pháp học. Cho đến nay vẫn chưa có một định nghĩa bao quát, thống nhất được mọi người chấp nhận. Đó là nói theo ngôn ngữ “đại tự sự”, bao giờ cũng muốn có một cái chung được mọi người chấp nhận. Nhưng đó là điều không tưởng, bởi vì trong thế kỉ tri thức khoa học bùng nổ và đổi thay nhanh chóng như thế kỉ chúng ta, thì không thể có một định nghĩa nào được mọi người chấp nhận. Và nếu có thì có nghĩa là thi pháp học đã dẫm chân tại chỗ. Tuy nhiên từ những định nghĩa khác nhau ấy chúng ta vẫn có thể nhận ra một phạm vi nhất định của bộ môn chuyên ngành này là nghiên cứu hình thức và ngôn ngữ của văn học. Dưới đây giới thiệu một số định nghĩa tiêu biểu. V. Girmunski : “Thi pháp học là khoa học nghiên cứu thi ca [tức là văn học] như là một nghệ thuật.[Nhiệm vụ của thi pháp học]. Viacheslav Ivanov : “Thi pháp học là khoa học về cấu tạo của tác phẩm văn họcvà hệ thống các phương tiện thẩm mĩ được sử dụng trong đó. Thi pháp học bao gồm thi pháp học đại cương, nghiên cứu các phương tiện và quy luật xây dựng bất cứ tác phẩm nào; thi pháp học miêu tả thực hiện sự miêu tả cấu trúc của tác phẩm cụ thể của tác giả riêng biệt hoặc của cả một thời kì; và thi pháp học lịch sử nghiên cứu sự phát triển của các phương tiện nghệ thuật. Trong cách hiểu rộng hơn, thi pháp học trùng với lí luận văn học, khi hiểu hẹp thì trùng với nghiên cứu ngôn ngữ thơ hay ngôn từ nghệ thuật. […] Thi pháp học đại cương nghiên cứu các phương thức có thể có trong việc thể hiện cấu tứ [замысел] nghệ thuật của nhà văn văn và các quy tắc kết hợp, các phương thức phụ thuộc vào thể loại, loại hình văn học[…] Các phương tiện nghệ thuật có thể được phân loại theo các cấp độ khác nhau giữa cấu tứ nghệ thuật, coi như cấp độ cao nhất và sự thể hiện cuối cùng của văn bản ngôn từ”[…]. Thi pháp học miêu tả đặt mục đích tái hiện con đường từ cấu tứ đến văn bản cuối cùng, qua đó nhà nghiên cứu có thể hoàn toàn thâm nhập vào cấu tứ của tác giả. Ở đây, các cấp độ và bộ phận của tác phẩm được xem xét như một chỉnh thể […]. Thi pháp học lịch sử nghiên cứu sự phát triển của các biện pháp nghệ thuật riêng lẻ [định ngữ, ẩn dụ, vần,…]; nghiên cứu các phạm trù [thời gian nghệ thuật, không gian nghệ thuật, các đối lập cơ bản], cũng như cả hệ thống các thủ pháp hay phạm trù vốn có của những thời đại văn học. [Bách khoa văn học toát yếu, T. 5, tr. 936 – 943]. M. L. Gasparov: “Thi pháp học – khoa học về hệ thống các phương tiện biểu hiện trong tác phẩm văn học. […] Trong nghĩa rộng thi pháp học trùng với lí luận văn học, trong nghĩa hẹp trùng với một trong các lĩnh vực của thi pháp lí thuyết. Là lĩnh vực của lí luận văn học thi pháp học nghiên cứu đặc trưng của các loại hình, thể loại văn học, các dòng và trào lưu, các phong cách, phương pháp, nghiên cứu quy luật liên hệ nội tại và tuơng quan các cấp độ của chỉnh thể nghệ thuật […] Bởi vì tất cả các phương tiện biểu hiện trong văn học suy đến cùng đều quy về ngôn ngữ, vì thế có thể định nghĩa thi pháp học như là khoa học nghiên cứu cách sử dụng các phương tiện ngôn ngữ. […]Văn bản ngôn từ của tác phẩm là hình thức tồn tại vật chất duy nhất của nội dung[…] Mục đích của thi pháp học là chỉ ra và hệ thống hóa các yếu tố của văn bản tham gia vào việc tạo thành ấn tượng thẩm mĩ của tác phẩm. Thông thường người ta phân biệt thi pháp học đại cương [hay lí thuyết], thi pháp học bộ phận [miêu tả] và thi pháp học lịch sử” [Từ điển bách khoa văn học, tr. 295 – 296]. V. Vinogradov : “Thi pháp học là khoa học về các hình thức, các dạng thức, các phương tiện, phương thức tổ chức tác phẩm sáng tác ngôn từ, về các kiểu cấu trúc và các thể loại tác phẩm văn học. Nó muốn bao quát không chỉ ngôn từ thơ, mà còn cả các khía cạnh khác nhau nhất của tác phẩm văn học và sáng tác dân gian,” [Phong cách học, lí thuyết ngôn từ nghệ thuật, thi pháp học]. B. Tomashevski : “Nhiệm vụ của thi pháp học là nghiên cứu phương thức cấu tạo của tác phẩm văn học. Đối tượng của thi pháp học là các sáng tác có giá trị. Phương pháp nghiên cứu thi pháp là tiến hành miêu tả, phân loại và giải thích các hiện tượng được nghiên cứu.”[Định nghĩa thi pháp học]. Đối với R. Jakobson đối tượng của thi pháp học là “tính văn học” và “các thủ pháp” tạo nên nó, phương pháp nghiên cứu thi pháp học là phương pháp ngôn ngữ học [Thi pháp học và ngôn ngữ học].
Các học giả Pháp, như Kibedi Verga cho rằng thi pháp học tức là lí luận văn học; Gérard Genette cho rằng thi pháp học nghiên cứu các văn bản quá độ, khám phá cái tính liên văn bản trong đó, tức là “tất cả những nhân tố khiến cho văn bản ấy liên hệ với các văn bản khác.” Tz. Todorov khẳng định thi pháp học có nhiệm vụ xây dựng và nắm bắt các loại hình đồng nhất và đa dạng trong tất cả tác phẩm văn học. Tác phẩm cá biệt chỉ thể hiện các loại hình ấy, có vị trí mẫu, chứ không phải là model cuối cùng của tác phẩm [Jean-Yves Tadié La critique litterature au XXème siècle]. Tz. Todorov phân biệt nghiên cứu thi pháp với việc giảng văn, giải mã, phân tích ý nghĩa hay phê bình, đánh giá tác phẩm văn học cụ thể theo phong cách báo chí hay tuỳ bút, chân dung, bởi cách làm đó bao hàm yếu tố chủ quan của người bình giảng, không phải khoa học. Ông cũng phân biệt thi pháp học với nghiên cứu xã hội học, tâm lí học, triết học, ngữ văn học, văn hoá học, bởi các nghiên cứu này xoá nhoà ranh giới tác phẩm văn học với các nhân tố ngoài văn học. Phương pháp chủ yếu của thi pháp học là miêu tả cấu trúc của văn bản [diễn ngôn] với các thành phần của chúng. [Poétique,1973]. Cuối cùng có rất nhiều tạp chí, từ điển, tập bình luận lấy “thi pháp” làm nhan đề của mình, nội dung càng phong phú, bác tạp.
Từ các định nghĩa trên, ta thấy thi pháp học chủ yếu là một lĩnh vực nghiên cứu về đặc trưng, tổ chức, các phương thức, phương tiện, nguyên tắc làm nên giá trị thẩm mĩ của văn học trong tính chỉnh thể của văn bản. Đó là lĩnh vực nghiên cứu quy luật nội tại của tác phẩm, cấu tạo và phong cách, nó phân biệt [chứ không đối lập] với các lĩnh vực nghiên cứu khác. Thi pháp về thực chất là hệ thống ngôn ngữ [kí hiệu] nghệ thuật, mang tính mở. Thi pháp học bao gồm các bộ phận lí thuyết, miêu tả và lịch sử, gồm cả phong cách học, và ngày nay bao gồm cả tự sự học, tu từ học [Rhetorica] mỗi bộ phận có đối tượng riêng, nhưng đều không ra ngoài phạm vi nói trên. Xét về cách tiếp cận còn có thể phân biệt thi pháp học lịch sử, thi pháp học ngôn ngữ học [cấu trúc], thi pháp học so sánh, thi pháp học xã hội học, thi pháp học văn hoá. Nhiều nhà nghiên cứu có xu hướng đồng nhất thi pháp học với lí luận văn học, theo R. Wellek, trong trường hợp đó, nên dùng thuật ngữ “lí luận văn học” thay cho thi pháp học[2] bởi vì hàm ý của lí luận văn học rộng hơn thi pháp học. Tuy nhiên người ta vẫn thích nói “thi pháp” để nhấn mạnh tính chất nghiên cứu nội tại của nó. Tất cả các trường phái nghiên cứu thi pháp học về cơ bản đều thống nhất trong phạm vi và tính chất đó, mặc dù nguyên tắc xuất phát có thể khác nhau. Mặc dù từ những năm 20 thế kỉ trước, M.Bakhtin đã phê phán chủ nghĩa hình thức Nga, chỉ trích tính chất thiếu mĩ học và triết học của nó, đề xướng thi pháp học xã hội học, gắn với ý thức hệ, nhưng bản thân Bakhtin cũng đánh giá cao chủ nghĩa hình thức và tự mình cũng không ra ngoài phạm vi thi pháp ngôn ngữ văn học như là khuynh hướng của thời đại[3]. Và mặc dù các cuộc đấu tranh ý thức hệ đã diễn ra gay gắt, khốc liệt, nhưng thực tế chỉ kìm hãm thi pháp này, chỉ làm chậm chứ không thể thủ tiêu nó khỏi bản đồ nghiên cứu văn học. Viện sĩ Nga Averincev ví thi pháp của văn học như là ngữ pháp trong ngôn ngữ, cho đến nay đã có nhiều lí thuyết và cách miêu tả ngữ pháp, nhưng không có một lí thuyết duy nhầt miêu tả đầy đủ, trọn vẹn về ngữ pháp của một ngôn ngữ cụ thể nào. Tình hình đó cũng giống như thi pháp học. [Thi pháp văn học Bizantin trung đại thượng kì]
Nói đến thi pháp học là nói đến nhiều thi pháp học, chứ không phải là chỉ có một thi pháp học nào đó như có người lầm tưởng. Mỗi thi pháp học chỉ dựa vào một số nguyên tắc để đi đến đặc trưng và quy luật của văn học. Ngày nay, muốn hiểu thi pháp học thiết nghĩ phải tham khảo nhiều chiều mới mong hiểu được thực chất của nó.
3. Thi pháp học hiện đại khác thi pháp học truyền thống [cuối thế kỉ XIX về trước] ở mấy điểm sau: Hiểu thi pháp học như lĩnh vực nghiên cứu “đặc trưng” văn học hay “tính văn học” và ngôn ngữ biểu hiện của nó chứ không đóng khung trong nghệ thuật thi ca hay phép làm thơ. Lấy việc nghiên cứu tính hệ thống, tính chỉnh thể thay cho việc nghiên cứu các yếu tố cá biệt, khác biệt để khái quát theo quan niệm nguyên tử luận; lấy việc nghiên cứu các biến số lịch sử thay cho nghiên cứu các nguyên lí bất biến, vĩnh hằng; nghiên cứu hướng tới người đọc hơn là dạy dỗ nhà văn về cách sáng tác; lấy việc khái quát các phương thức phương tiện từ trong bản thân sáng tác hơn là đưa ra những công thức quy phạm. Mặc dù đã có những quan điểm hoài nghi đặc trưng cũng như tính văn học, nhưng văn học ở đâu, thời nào cũng tồn tại trong sự đối lập với cái phi văn học, dù cho ranh giới giữa hai cái đó có đổi thay trong lịch sử. Chừng nào còn đối lập ấy thì chừng ấy còn thi pháp học. Chính vì thế phương pháp nghiên cứu thi pháp chủ yếu là miêu tả, quy nạp, hệ thống hoá và thuyết minh, diễn giải chứ không phải là diễn dịch từ những nguyên lí của “đại tự sự”.
Như đã nói, thi pháp học là lĩnh vực nghiên cứu có nhiều bộ phận, trường phái, nhiều quan điểm và phương pháp khác nhau. Công trình Lịch sử các thi pháp học của nhóm tác giả J. Bessière, E. Kushner, R. Mortier, J. Weiberger chủ biên đã đặt tên là Histoire des poétiques với số nhiều [Presses Universitaire de France, 1997]. Nhưng đối với mỗi tác giả thì đó lại là thi pháp học số ít. Trước khi nói đến thi pháp học ở Việt Nam, thiết nghĩ cần nói đến một cách khái quát về bức tranh toàn cảnh các thi pháp học.
Thời cổ đại, Aristote xuất phát từ nguyên tắc “mô phỏng” tiến hành phân loại văn học, phân tích các yếu tố tạo thành tác phẩm tự sự, trữ tình, kịch mang đậm tính chất diễn dịch của thi pháp học cổ điển. A. Veselovski xuất phát từ nguyên tắc văn hoá lịch sử và phương pháp so sánh để nghiên cứu sự vận động phát triển của các yếu tố của tác phẩm như cốt truyện, tính ngữ, song hành [đối – parallelism], mở đầu cho thi pháp học hiện đại. Ở Trung Quốc xưa nghệ [thuật] bắt nguồn từ đạo, pháp bắt nguồn từ nghệ, cho nên không có pháp cố định. Chỗ cao siêu của pháp là thần, diệu.
Thời gian đầu thế kỉ XX là thời kì chứng kiến sự nở rộ của thi pháp học hầu như trên toàn thế giới. Thi pháp học hiện đại bắt đầu với chủ nghĩa hình thức Nga. Chủ nghĩa hình thức Nga bao gồm Trường phái ngôn ngữ học Matscova do Jakobson đứng đầu [còn có Vinokur, Tomashevski, Brik…] , và Hội nghiên cứu ngôn ngữ thi ca ở Peterburg do V. Shklovski đứng đầu [ gọi tắt là OPOJAZ, thành viên còn có Aykhenbaum, Jakubinski, Tynianov, Girmunski, Polivanov, Vinogradov…], chịu ảnh hưởng lí thuyết ngôn ngữ hệ thống của F. de Saussure, nhận thức thi pháp như là ngôn ngữ độc lập của văn học, phân biệt hẳn với đời sống và ngôn ngứ sinh hoạt, cũng khác với ngôn ngữ khoa học. Họ chủ trương nghiên cứu văn học một cách khách quan, khoa học, dựa vào các sự thực về ngôn ngữ. V. Shklovski tuyên bố : “Lí luận văn học của tôi là nghiên cứu quy luật nội bộ của văn học. Nếu lấy ví dụ từ tình hình nhà máy thì cái tôi quan tâm không phải là thị trường bông sợi thế giới hay chính sách của các tập đoàn sản xuất mà là số sợi bông và phương pháp dệt vải”, “lá cờ thi pháp không cùng màu với lá cờ trên toà thị chính”. Ông khẳng định ý thức nghiên cứu nội tại, xem “thủ pháp” [прием] là đối tượng và nội dung của văn học. Thủ pháp đối với ông là tất cả những cách thức, phương tiện biến một nội dung thông thường, trung tính, quen thuộc thành cái thẩm mĩ mới lạ. Ông nghiên cứu thủ pháp “lạ hoá” [отраннение, defamiliarization] của văn học trên mọi cấp độ: ngôn từ, truyện kể, các hình thức quy ước [ước lệ] của văn học. Các nhà hình thức Nga như B. Tomashevski xây dựng lại khái niệm truyện kể cùng các yếu tố của nó, mở đầu một quan niệm mới về tác phẩm tự sự mà sau này R. Barthes sẽ phát triển.
Ở nước Nga đương thời, sau cách mạng tháng Muời, ngoài chủ nghĩa hình thức Nga còn có nhiều trường phái thi pháp học xã hội học lí thuyết, trong đó nổi lên M. Bakhtin, V. F. Pereverzev. Bakhtin nhấn mạnh tính đối thoại, một tư tưởng có ý nghĩa chống độc thoại, đáp ứng nhu cầu tư tưởng hiện đại. Thi pháp học của M. Bakhtin ngày nay được định danh là thi pháp học văn hoá. Theo tôi, định danh như vậy sát và đúng hơn là thi pháp xã hội học do chính Bakhtin đưa ra. Pereverzev thì quan tâm vấn đề nguồn gốc xã hội của sáng tác. Xã hội học văn học về sau phát triển thành lí luận văn học mác xít, chủ yếu chỉ quan tâm đến các vấn đề nội dung tư tưởng của văn học theo nguyên lí nội dung quyết định hình thức, các phạm trù hình thức ít được chú ý, mãi đến sau năm 1960 mới dược nối lại ở nước Nga.
Trần Đình Sử
——————————————————————————–
[1] Poitike của Aristote trước nay vẫn dịch là Bàn về nghệ thuật thơ ca, nay thấy dịch như vậy là không đúng, bởi vì xét về thực chất trước tác của Aristote khong chỉ bàn về thơ ca.mà còn bàn về sử thi , kịch. Có người như dịch giả Vương Niệm Tôn [Trung Quốc] dịch là “Thi học”, nhưng ngày nay xét thấy từ “Thi học” trong lịch sủ lí luận Trung Quốc có nghĩa là “Cái học về làm thơ và đọc thơ”, không phù hợp vói ba bộ phận của thi pháp học hiện đại, thêm nữa, thi học có hàm ý lí luận về thơ, mà thi pháp học không chỉ có lí luận, cho nên, tham khảo một số nhà nghiên cứu, dịch thành “Thi pháp học”. Thi pháp học của Aristote đã có ảnh hưởng tới lí luận văn học hàng nghìn năm,éau ông có poetica của Horace thời cổ đại La Mã, qua thời Phục hưng với Thi pháp học của nhà thơ Ý Trissin, Tasso với Discorsi dell’arte poetica; Thi pháp học của Scaliger, người Pháp, rồi thi pháp học của Boileau L’art poétique, tiếp sau là Lessing, Herder, Humbold, V. Hugo, Muller Freielffel, Potebnia, A. Veselovski…
[2] Đề nghị của René Wellek rất đáng quan tâm. Hiện nay đang có xu hướng lạm dụng thuật ngữ thi pháp để chỉ tất cả các thứ lí luận văn học, từ xã hội học , lí luận hậu thực dân, phê bình nữ quyền, lí thuyết tiếp nhận,…tức là các lí luận về mối quan hệ giữa văn học và đời sống xã hội, các lí thuyết ấy nghiên cứu sự phản ánh các phương diện đời sống vào văn học hơn là cấu tạo, phương thức, phương tiện của tác phẩm văn học. Chẳng hạn vấn đề “Phương Đông học” đâu chỉ là trong văn học, mà chủ yếu là trong nghiên cứu, học thuật, vấn đề nữ quyền cũng vậy thể hiện trong các hiện tượng văn hoá rộng lớn…do đó nếu đưa vào thi pháp học thì lại đánh mất đối tượng của thi pháp học một lần nữa. Mặc dù trong thi pháp học có bộ phận lí thuyết, song phạm vi lí thuyết đó với phạm vi lí luận văn học khác nhau, không nên đồng nhất.
[3] Trong Về phương pháp hình thức Nga, Bakhtin tuy phê phán chủ nghĩa hình thức một cách hệ thống, những cũng đánh giá cao ý nghĩa của nó trong lịch sử khoa học: “Các nhà hình thức chủ nghĩa đã xuất hiện như là các nhà chuyên môn, họ lần đầu tiên đã đóng thật sự vai trò đó trong khoa học văn học Nga.. Về các vấn đề đạc trưng văn học họ đã đặt ra một cách sắc sảo và có tính nguyên tắc đến mức có hể nhìn rõ rệt trên cái nền lỏng lẽo của chủ nghĩa tương đối và tính vô nguyên tắc của khoa học hàn lâm Nga.” Mặt khác, Bakhtin cho rằng các thành tựu bộ phận, như các khái niệm của nó có thể đưa vào vận dụng trong thi pháp học xã hội học.