Vi khuẩn Naegleria fowleri là gì?
Amip ăn não người có tên khoa học là Naegleria fowleri - một loại ký sinh trùng. Đây là loại ký sinh trùng rất hiếm gặp và thường gây tử vong cho người bệnh bơi hoặc tham gia các môn thể thao dưới nước ở các hồ nước ngọt, sông và suối nước nóng.
Những điều cần biết về vi khuẩn Naegleria fowleri [amip ăn não]
Các amip - được gọi là Naegleria fowleri đi lên mũi đến não và gây ra các tổn thương nghiêm trọng ở não. Hầu hết những người bị nhiễm naegleria tử vong trong vòng một tuần sau khi nhiễm.
Hàng triệu người tiếp xúc với amip gây nhiễm trùng naegleria mỗi năm, nhưng chỉ một số ít trong số họ bị bệnh. Hiện nay các nhà khoa học chưa lý giải được tại sao một số người bị nhiễm naegleria trong khi những người khác thì không.
Nguyên nhân gây bệnh Amip ăn não
Bệnh amip ăn não người là do nhiễm amip Naegleria fowleri, thường được tìm thấy hồ nước ngọt trên khắp thế giới, bệnh hay xuất hiện vào mùa hè đôi khi amip cũng được tìm thấy trong đất.
Các amip xâm nhập vào cơ thể bạn qua mũi khi mũi tiếp xúc với nước hoặc bụi bẩn và đi đến não của người nhiễm thông qua các dây thần kinh dẫn truyền khứu giác.
Không phải ai tiếp xúc với amip đều bị bệnh mà chỉ có một tỷ lệ nhỏ trong số hàng triệu người tiếp xúc với Naegleria fowleri bị bệnh.
Triệu chứng bệnh Amip ăn não
Khi người bệnh nhiễm amip Naegleria sẽ gây ra một bệnh gọi là Viêm não màng não tiên phát do amip [Primary amebic meningoencephalitis] với triệu chứng viêm não và phá hủy mô não. Thông thường bắt đầu từ hai đến 15 ngày sau khi nhiễm amip, người bệnh các triệu chứng như sau:
- Thay đổi về khứu giác hoặc vị giác
- Sốt
- Đột ngột đau đầu dữ dội
- Cứng cổ
- Nhạy cảm với ánh sáng
- Buồn nôn và ói mửa
- Mất cân bằng của cơ thể
- Hay nhầm lẫn
- Buồn ngủ
- Động kinh
- Ảo giác
Những triệu chứng trên sẽ tiến tiến triển rất nhanh và khiến người bệnh tử vong trong khoảng một tuần.
Đường lây truyền bệnh Amip ăn não
Amip không lây từ người sang người hoặc từ người bệnh sang nước. Và các bể bơi được làm sạch và khử trùng đúng cách thì sẽ không chứa amip naegleria.
Đối tượng nguy cơ bệnh Amip ăn não
Tại Hoa Kỳ, hàng triệu người tiếp xúc với amip gây nhiễm trùng naegleria mỗi năm, nhưng rất ít người mắc bệnh. Từ năm 2007 đến 2017, chỉ 40 trường hợp nhiễm bệnh được ghi nhận. Một số yếu tố có thể làm tăng nguy cơ nhiễm trùng naegleria bao gồm:
Bơi ở hồ/ao/bể bơi nước ngọt. Hầu hết những người bị bệnh đã bơi ở hồ nước ngọt trong vòng hai tuần trước.
Amip phát triển mạnh ở những nơi có nước ấm hoặc nóng với nhiệt độ lý tưởng với amip là khoảng 35 độ C. Loại ký sinh trùng này phát triển và sinh sản nhiều vào mùa hè khi nhiệt độ nước ấm tăng lên. Tại Việt Nam, rất nhiều người cho rằng khi được tắm ở những nơi có nước ấm/nóng sẽ có lợi cho sức khỏe, tuy nhiên đây cũng là nơi cư trú thích hợp cho amip ăn não người sinh sôi vì ở vùng hạ lưu nước thường ấm.
Trẻ em và vị thành niên là nhóm tuổi dễ bị ảnh hưởng nhất, có thể là do những đối tượng này ở trong nước lâu hơn và hoạt động nhiều hơn khi ở dưới nước nên tạo điều kiện cho amip có thời gian để di chuyển từ mũi lên não.
Phòng ngừa bệnh Amip ăn não
Trung tâm kiểm soát và phòng ngừa dịch bệnh Hoa Kỳ [CDC] gợi ý các biện pháp để làm giảm nguy cơ nhiễm trùng naegleria:
- Không bơi vào hoặc nhảy xuống những hồ nước ngọt và có nước ấm.
- Bịt mũi hoặc sử dụng kẹp mũi khi nhảy hoặc lặn vào những vùng nước ấm.
- Không làm xáo trộn trầm tích lắng ở dưới hồ/bể bơi/ao khi bơi ở vùng nước nông và ấm.
- Các biện pháp chẩn đoán bệnh Amip ăn não
Chụp cắt lớp vi tính [CT] hoặc chụp cộng hưởng từ [MRI] có thể cho thấy sưng và chảy máu trong não như:
Chụp CT. Trong quá trình kết hợp với chiếu tia X từ nhiều hướng khác nhau thành để tạo thành các hình ảnh cắt ngang chi tiết của não, để thấy các vị trí bị tổn thương .
Chụp MRI. Máy MRI sử dụng sóng radio và từ trường mạnh để tạo ra hình ảnh cực kỳ chi tiết về các mô mềm như não.
Chọc dò tủy sống
Naegleria amip có thể được nhìn thấy dưới kính hiển vi bằng cách sử dụng kỹ thuật chọc dò tủy sống. Bác sĩ sẽ chọc hút dịch não tủy ở vị trí đốt sống L2-S2, trong quá trình chọc hút bác sĩ cũng sẽ đo áp lực dịch não tủy để đánh giá người bệnh có tăng áp lực nội sọ hay không.
Các biện pháp điều trị bệnh Amip ăn não
Rất ít người bị nhiễm có thể sống sau nhiễm trùng naegleria kể cả khi đã được điều trị. Phát hiện, chẩn đoán và điều trị sớm là rất quan trọng cho sự sống còn của người bệnh.
Phương pháp điều trị chính cho nhiễm trùng naegleria là thuốc kháng nấm, amphotericin B tiêm tĩnh mạch hoặc tiêm vào xung quanh tủy sống của người bệnh để tiêu diệt amip.
Một loại thuốc đang được thử nghiệm được gọi là miltefosine dùng để điều trị khẩn cấp các trường hợp nhiễm trùng naegleria. Thuốc này khi được dùng cùng với các loại thuốc khác và kết hợp với việc kiểm soát phù não, có thể làm tăng khả năng sống sót cho người bệnh.
Cập nhật: 14/09/2020
Những ngày qua dư luận xôn xao về chứng bệnh mới: “amip ăn não người”. Theo báo chí, bệnh do Naegleria Fowleri, một loại amib tồn tại khá phổ biến ở vùng nước ngọt, ấm và… bẩn. Dư luận hoang mang, hốt hoảng mà quên rằng, chứng bệnh này cực kỳ hiếm gặp.
Sở dĩ căn bệnh mà chúng ta đang nói đến nhận được sự quan tâm của đông đảo quần chúng, trước hết là do cái tên “ghê rợn” [ăn não người] của nó, sau là bởi nguy cơ lây nhiễm có vẻ rất dễ dàng và mơ hồ.
Cái tên amib gợi người ta nhớ đến chứng bệnh lỵ amib mà một thời, hầu như có thể gặp hàng ngày ở các trạm xá, bệnh viện. Thời gian đó, nông dân thường sử dụng phân tươi để bón rau xanh khiến việc nhiễm ký sinh trùng đường ruột tăng vọt, nhưng chỉ cần vài viên thuốc của anh y sĩ là đâu lại vào đó. Vậy, lý do gì con amib đó bỗng trở nên nguy hiểm đến thế?
Amip không ký sinh
Xin thưa, đây hoàn toàn là hai loại khác nhau, dù chúng cũng có thể coi là họ hàng thân thiết. Mà trước hết cần biết rằng, amib không phải là một sinh vật kinh khủng gì cả. Trong hệ thống tiêu hóa của chúng ta lúc nào cũng có vài con amib chung sống hiền lành [chủng Entamoeba Coli]. Ngoài ra còn có amib gây bệnh đường ruột [Entamoeba Histolytica], chủ yếu gây bệnh ở đại tràng và thể hiện ra bằng hội chứng lỵ.
Entamoeba là một loại ký sinh trùng, đòi hỏi có những giai đoạn ký sinh và phát triển trong cơ thể người để có thể gây bệnh. Riêng loại amib Naegleria chúng ta đang nói đến lại là một nguyên sinh động vật sinh sống tự do ngoài môi trường, không cần đến vật chủ con người.
Trên thực tế, cả Naegleria và Entamoeba đều có một số đặc tính chung của loài nguyên sinh động vật đơn bào, như có thể di chuyển chủ động bằng các chân giả [pseudopod]; có thể thực hiện hoạt động thực bào [phagocytosis]; khi điều kiện sống thuận lợi thì sinh sản bằng cách trực phân và gây bệnh bằng các thể dưỡng bào [trophozoites]. Ngược lại, khi điều kiện sống khắc nghiệt thì có thể chuyển hóa thành bào nang [cyst] và tồn tại lâu dài trong môi trường.
Ngôn từ của giới truyền thông
Khái niệm ăn não người thật ra không phải là hiện tượng kinh dị hay hiếm gặp. Thực chất, đây là một quá trình hoạt động ở mức độ tế bào, có thể gặp ở mọi cơ thể sống nhằm mục đích dinh dưỡng hay bảo vệ.
Naegleria vốn là một vi sinh vật sống tự do trong môi trường, sinh sống bằng cách ăn [thực bào] các vi khuẩn chung quanh. Khi tình cờ đi lạc vào cơ thể người, nó bắt buộc phải tồn tại bằng cách thực bào các tế bào trong mô não.
Thật ra, câu chuyện ồn ào này có vẻ bắt nguồn từ những cách đặt tên “trời ơi đất hỡi” của dân Âu Mỹ với những từ giật gân như amib ăn não người [brain eating amoeba], hay nhện góa phụ áo đen [black widow spider], bệnh bò điên [mad cow disease]... Sự hỗ trợ tích cực của giới truyền thông cũng góp phần khiến những khái niệm đơn giản trở nên phức tạp và đáng sợ.
Tên đúng của bệnh “amib ăn não người” là Viêm não màng não nguyên phát do amib [PAM: Primary Amoebic Menigoencephalogitis]. Cái tên này không có vẻ gì là đáng sợ và nó giúp nêu ra được 3 vấn đề chính về amib ăn não người.
Trước hết, viêm não màng não là bệnh rất thường gặp và đa số đều có biểu hiện sốt, đau đầu, cứng cổ, kèm một số triệu chứng thần kinh định vị. Thứ hai, bệnh xảy ra ngay từ đầu - không giống với tổn thương não thứ phát sau khi amib [Entamoeba] gây bệnh ở ruột [gây lỵ] và gan [abces gan]. Thứ ba, nguyên nhân của bệnh thuộc nhóm amib, không phải do vi trùng, lao hay nấm.
Phân tích này phần nào giải thích được việc chẩn đoán chậm trễ vì trong đa số trường hợp viêm não màng não cấp, các bác sĩ luôn có xu hướng nghĩ đến những nguyên nhân thường gặp như do vi khuẩn hay siêu vi, trước khi nghĩ đến các loại ký sinh trùng.
Đừng hốt hoảng
Sau hai ca tử vong tại Việt Nam, dân tình hoang mang về khả năng lây nhiễm Naegleria Fowleri và sợ hãi khi nghĩ đến tỷ lệ tử vong trên 98%. Thực ra, đây là một bệnh hiếm gặp và việc mắc bệnh này có thể coi như một rủi ro trong cuộc sống hơn là một nguy cơ mà chúng ta phải luôn luôn chú ý đề phòng. Thật vậy, khi nhảy xuống ao để tắm, bạn lo ngại về cái gì hơn? Nguy cơ bị vọp bẻ chết đuối hay nguy cơ bị nhiễm amib ăn não người?
Tại Mỹ, số liệu thống kê của CDC từ 2005-2009 cho thấy mỗi năm có 3.880 người bị chết đuối, nhưng suốt gần 50 năm, từ 1962 đến 2011 chỉ có 123 ca nhiễm Naegleria Fowleri được ghi nhận. Những số liệu này cho thấy nỗi lo lắng về amib ăn não người có phần nào hơi xa xôi.
Hàng ngày, chúng ta tiếp xúc với vô số yếu tố rủi ro và thực hiện hàng ngàn hành động nguy cơ. Hiện tượng nhiễm Naegleria chỉ là một trong những rủi ro đó. Không đâu xa, nói đến viêm não màng não do ký sinh trùng, gần đây, Trung tâm bệnh nhiệt đới TP.HCM cũng báo cáo nhiều trường hợp viêm màng não do nhiễm ký sinh trùng Angiostrongylus cantonensis sau ăn ốc sên. Trước đây, cũng có rất nhiều báo cáo báo động về tình trạng tổn thương não do ký sinh trùng Toxocara Canis mà nguyên nhân gián tiếp là lây từ vật cưng, chó mèo trong nhà.
Trong điều kiện vệ sinh môi trường và vệ sinh thực phẩm còn nhiều bất cập, sự tồn tại và lây lan của các tác nhân gây bệnh - không chỉ amib ăn não người - là điều khó tránh. Vì thế, nên cẩn thận và tuân thủ những nguyên tắc vệ sinh cơ bản hàng ngày để giúp bạn giảm bớt khả năng nhiễm bệnh, thay vì luôn lo lắng về những nguy cơ rình rập chung quanh.
Đối phó với Naegleria Fowleri
• Naegleria Fowleri không tồn tại trong nước biển và các hồ bơi đã được xử lý đúng cách [được diệt khuẩn với chlorine]: bạn không cần e ngại khi đi biển hay đi bơi hàng tuần.
• Tắm hồ, ao, sông: không có lý do gì để từ bỏ nhưng nên hạn chế lặn nếu có thể được, chú ý không bị sặc nước vào mũi, tránh khuấy lớp bùn lắng dưới đáy lên.
• Việc sử dụng kẹp mũi hay nút mũi khi bơi khá phổ biến ở Âu Mỹ nhưng ít gặp ở Việt Nam, trừ giới vận động viên. Các thiết bị này giúp hạn chế vài thứ nhưng có thể khá khó chịu nếu không quen. Đây hoàn toàn là lựa chọn cá nhân và không có tính bắt buộc.
• Việc pha chế các dung dịch nước muối để rửa mũi hay rửa xoang cũng không phổ biến lắm. Chi phí các loại nước muối sản xuất trong nước không cao nên tốt nhất nên mua để đảm bảo vô trùng.
TS. BS. Võ Xuân Quang
Phòng khám Đa khoa Quốc tế Yersin