Nhà thơ nhận ra tín hiệu báo thu về qua những hình ảnh từ ngữ nào

Nhà thơ Hữu Thỉnh sinh năm 1942 quê ở Tam Dương – Vĩnh Phúc, ông thuộc lớp nhà thơ trưởng thành trong cuộc kháng chiến chống Mĩ, hiện nay ông là Tổng thư kí Hội Nhà văn Việt Nam. Bài thơ Sang Thuđược Hữu Thỉnh sáng tác gần cuối năm 1977 in lần đầu trong báo Văn nghệ. Bài thơ thể hiện những cảm nhận tinh tế của nhà thơ trước vẻ đẹp của thiên nhiên trong khoảnh khắc giao mùa từ cuối hạ sang đầu thu.

Ở đồng bằng Bắc Bộ, có bốn mùa xuân, hạ, thu, đông, nhưng hai mùa rõ rệt nhất là mùa hạ và mùa đông. Còn sự giao mùa nó hiện ra một cách rất tinh tế. Nhưng với tình yêu thiên nhiên và sự cảm nhận cũng rất tinh tế, nhà thơ Hữu Thỉnh đã phát hiện thấy sự giao mùa từ cuối hạ sang đầu thu. Trước hết, tác giả đã cảm nhận thấy sự chuyển biến của cảnh vật ở một không gian rất gần:

“Bỗng nhận ra hương ổi

Phả vào trong gió se

Sương chùng chình qua ngõ

Hình như thu đã về”

Vào một buổi sớm thức dậy, mở tung cửa và bước ra sân nhà, tác giả phát hiện ra mùi hương thơm rất quen thuộc “bỗng nhận ra hương ổi”. Ở làng quê Việt Nam đồng bằng Bắc Bộ hầu như nhà nào cũng trồng ổi. Không ít thì nhiều bởi vậy mùi hương ổi rất thân quen, không thể lẫn vào đâu được. Khi mùa hạ sắp qua, mùa thu chuẩn bị về thì đó cũng là mùa ổi chín. Mùi ổi thơm phức, ngòn ngọt rất khuyến rũ. Theo làn gió thổi, hương ổi bay khắp nơi. Nhà thơ dùng động từ “phả” đặt ở đầu câu vừa có tác dụng gợi hương ổi đang lan tỏa trong không gian vừa có tác dụng tạo hình về sự chuyển động của gió. Nhưng là “gió se”, nghĩa là gió đã mang hơi lành lạnh, tạo cảm giác khô khô, không phải gió mùa hè [gió mùa hè mang hơi ẩm]. Và làn sương ở đầu ngõ đã có hình khối lờ mờ trôi ở ngõ. Nhà thơ rất sáng tạo khi sử dụng biện pháp nhân hóa để diễn tả sự chuyển động của sương: “sương chùng chình qua ngõ” làm cho sương như đang mang tâm trạng của con người lưu luyến, dùng dằng, nửa muốn đi, nửa muốn ở lại. Chỉ trong khoảnh khắc rất ngắn, nhà thơ đã phát hiện ra ba dấu hiệu mới lạ từ giác quan: ban đầu là hương ổi, gió se, rồi đến sương đầu ngõ, không phải là dấu hiệu của mùa hạ mà là dấu hiệu của mùa thu. Nhà thơ như reo lên khe khẽ trong lòng: “hình như thu đã về”. Tuy nhiên chỉ mới có ba dấu hiệu thì chưa đủ, nhà thơ tiếp tục đưa tầm mắt của mình ra xa và cao hơn, và ông đã phát hiện thêm những dấu hiệu mới nữa:

“Sông được lúc dềnh dàng

Chim bắt đầu vội vã

Có đám mây mùa hạ

Vắt nửa mình sang thu”

Dòng sông giờ đây thật êm ả, hiền hòa, không còn ngoi lên dữ dội như mùa hạ nữa và cánh chim sao vội vã, phải chăng nó đã cảm nhận được cái lạnh đang về để bay đến phương Nam tìm nơi tránh rét. Lại một lần nữa nhà thơ Hữu Thỉnh sử dụng phép nhân hóa kết hợp với cặp câu thơ đối xứng tương phản: “sông” đối với “chim”, “được lúc” đối với “bắt đầu, “dềnh dàng” đối với “vội vã” để diễn tả một cách sinh động sự chuyển biến của dòng sông và những cánh chim. Tuy đối lập nhau nhưng lại thống nhất trong khoảng khắc thu về. Hai câu thơ: “Có đám mây mùa hạ – vắt nửa mình sang thu” được xây dựng bằng bút pháp miêu tả giàu chất tạo hình và bút pháp liên tưởng, tưởng tượng phong phú. Những đám mây mùa thu thường xốp nhẹ hơn nên nó bay bổng lên cao. Cách miêu tả của nhà thơ đã có tác dụng diễn tả sự chuyển động tinh tế của những đám mây vào lúc giao mùa từ lúc cuối hạ sang đầu thu. Như vậy những cảm nhận tinh tế từ nhiều giác quan, nhà thơ Hữu Thỉnh đã phát hiện sự chuyển biến của cảnh vật lúc giao mùa. Những dấu hiệu của mùa thu về cứ dần dần rõ nét: ở tầm gần có hương ổi, gió se, sương chùng chình, ở tầm xa có dòng sông, ở tầm cao có cánh chim, làn mây. Tất cả đã tạo nên một bức tranh sang thu phóng khoáng, êm dịu, tươi mới và cũng rất thơ mộng. Thật là bức tranh đặc sắc của sang thu.

Đối với người yêu thiên nhiên như thế là chưa đủ để khắc họa một bức tranh sang thu, nhà thơ lại phát hiện ra nhiều nét mới về sự biến chuyển của thời tiết lúc giao mùa:

“Vẫn còn bao nhiêu nắng

Đã vơi dần cơn mưa

Sấm cũng bớt bất ngờ

Trên hàng cây đứng tuổi”

Ở hai câu đầu nhà thơ lại sáng lập một cặp quan hệ từ “vẫn còn” và “đã” có tác dụng diễn tả những hiện tượng thời tiết khắc nghiệt của mùa hè chưa hết hẳn như nắng mưa, nhưng sấm đang thay đổi theo từng bước đi của mùa hè vơi dần đi. Hai câu thơ trên bổ sung thêm cho bức tranh tươi sáng nhưng đã trong lành, thanh thoát hơn. Đó chính là bức tranh mang cảm giác em dịu của thu sang. Tuy nhiên ở khổ thơ này, đặc biệt là hai câu: “Sấm cũng bớt bất ngờ – Trên hàng cây đứng tuổi”. Ở đây tác giả đã có ý vừa tả thực vừa mang ý nghĩa ẩn dụ tượng trưng. Vì tả thực như trên đã nói khi mà thời tiết sang cuối hạ đầu thu thì sấm cũng thưa dần, không còn chất chứa như mùa hè. Dẫu không có sấm làm rõ nét hơn tiết trời hạ qua thu tới. Nhưng có lẽ nhà thơ đã tập trung và phản ánh ý nghĩa ẩn dụ tượng trưng “sấm” tượng trưng cho những biến động của cuộc sống đến với con người, “hàng cây đứng tuổi” biểu tượng cho những con người từng trải. Về hai câu thơ này, tác giả muốn dựng ra những suy ngẫm có tính triết lí của mình về con người, về dân tộc: khi đã từng trải, con người sẽ vững vàng hơn trước những tác động ngoại cảnh của cuộc đời. Đây cũng là những suy ngẫm có tính triết lí về con người, cuộc đời.

Tóm lại, bằng sự phát hiện và chọn lọc cũng như khắc họa được những hình ảnh thơ đẹp, gợi cảm, đặc sắc về thời điểm giao mùa từ cuối hạ sang đầu thu ở nông thôn đồng bằng Bắc Bộ. Sáng tạo trong việc sử dụng những từ ngữ như: bỗng, nhận, phả, hình như, phép nhân hóa, phép ẩn dụ, bài thơ Sang thuđã thể hiện cảm nhận tinh tế và tâm trạng ngỡ ngàng, cảm xúc bâng khuâng của nhà thơ khi nhận ra những tín hiệu báo thu sang. Đồng thời, thời gian cũng bộc lộ những suy ngẫm sâu sắc mang tính triết lí về con người và cuộc đời để làm nên cái tôi trữ tình sâu sắc trong bài thơ.

Sang thu của Hữu Thỉnh là một bài đặc sắc viết về thời khắc giao mùa từ cuối hạ sang đầu thu. Bài thơ là một bức tranh đẹp, mới mẻ, thơ mộng, êm dịu về thời khắc chuyển mùa từ cuối hạ sang đầu thu. Bài thơ truyền cảm hứng cho chúng em về thái độ trân trọng tình yêu thiên nhiên, đặc biệt là thiên nhiên lúc giao mùa.

Vài nét về tác giả Hữu Thỉnh:

• Tên đầy đủ là Nguyễn Hữu Thỉnh, bút danh Vũ Hữu, sinh năm 1942.
  
• Quê ở huyện Tam Dương, tỉnh Vĩnh Phúc
  
• Năm 1963, Hữu Thỉnh nhập ngũ, vào binh chủng Tăng - Thiết giáp rồi trở thành cán bộ văn hóa, tuyên huấn trong quân đội và bắt đầu sáng tác thơ.
  
• Ông giữ nhiều chức vụ quan trọng trong Hội Nhà văn Việt Nam.
• Là nhà thơ viết nhiều, viết hay về những con người ở nông thôn, về mùa thu. Nhiều vần thơ thu của ông mang cảm xúc bâng khuâng, vấn vương trước đất trời trong trẻo, đang biến chuyển nhẹ nhàng.
  
• Thơ Hữu Thỉnh giàu cảm xúc, mang đậm hồn quê Việt Nam dân dã, mộc mạc tinh tế và giàu rung cảm, đậm chất triết lí.
  

Tác phẩm

Hoàn cảnh sáng tác

• Năm 1977, ông tham gia trại viết văn quân đội ở một làng ngoại ô Hà Nội [nay là Khương Hạ, Thanh Xuân, Hà Nội]. 
• Đây là thời gian chiến tranh đã đi qua, hòa bình đất nước lập lại được 2 năm, đất nước trong thời kì lao động dựng xây, hàn gắn vết thương chiến tranh.
• Bài thơ bật lên khi nhà thơ còn ngồi trên cây ổi vào mùa thu, những vần thơ "được làm trong đầu" chứ chưa đụng chạm gì đến giấy bút.

Xuất xứ

• Bài thơ được in trong tập "Từ chiến hào đến thành phố".
  

Nhan đề

• Tác giả sử dụng cấu trúc đảo: đảo động từ "sang" lên đầu nhan đề.
  
• "Sang thu" ở đây là chớm thu, là lúc thiên nhiên giao mùa. Mùa hè vẫn chưa hết mà mùa thu tới có những tín hiệu đầu tiên. Trước những sự thay đổi tinh vi ấy, phải ai nhạy cảm lắm mới cảm nhận được.

Đề tài

Viết về mùa thu. Đây là đề tài quen thuộc của mùa thu, viết về khoảnh khắc chuyển mùa từ hạ sang thu.

Chủ đề

Bài thơ thể hiện những rung động, cảm nhận tinh tế của tác giả Hữu Thỉnh về những biến chuyển nhẹ nhàng mà rõ rệt của đất trời lúc cuối hạ sang đầu thu; đồng thời diễn tả những chiêm nghiệm sâu lắng của nhà thơ.

Mạch cảm xúc của thơ

Mạch chảy tự nhiên của cảm xúc: từ ngỡ ngàng, bâng khuâng trước những tín hiệu giao mùa nơi thôn xóm đến say mê trước những cảnh vật sang thu xa rộng, và rồi trầm ngâm trước những biến đổi bên trong của thiên nhiên và con người.

Bố cục

Bài thơ có ba khổ thơ tương ứng với ba phần:

• Phần 1 [khổ 1]: Những tín hiệu báo thu sang
  
• Phần 2 [khổ 2]: Những chuyển biến của thiên nhiên, tạo vật trong vũ trụ
  
• Phần 3 [khổ 3]: Những hiện tượng thay đổi của thời tiết trong thiên nhiên
  

NỘI DUNG

1. Những tín hiệu báo thu sang

• Mở đầu bài thơ, khổ thơ là từ "bỗng" khiến tất cả các giác quan của con người được đánh thức để đón nhận những biến đổi của thiên nhiên, tạo vật, đất trời. "Bỗng" là bỗng nhiên, bất chợt nhận ra.
• Một loạt tín hiệu báo thu sang được cảm nhận tinh tế:

    - Hương ổi chín [một thứ quả đặc trưng của mùa thu] được cảm nhận bằng khứu giác: đó là hương thơm thanh mát, dịu ngọt của quả chín. Mùi hương ấy không hòa vào quyện vào mà "phả" mạnh vào trong gió se tạo cho ta cảm nhận được hương thơm ngào ngạt, đầy ắp trong không gian.

    - Gió se được cảm nhận bằng xúc giác, đó là thứ gió mang theo hơi lạnh. Hương ổi quyện vào gió se tạo thành hương thu, khí thu trong đất trời.

   - Sương thu được cảm nhân bằng thị giác, vốn mờ ảo, được gắn với từ láy "chùng chình", vừa chỉ trạng thái chuyển động, cũng là trạng thái của cảm xúc. "Chùng chình" là chuyển động chậm, khẽ, êm, là trạng thái cố ý chậm lại, tựa như ngập ngừng e ngại. Với thủ pháp nhân hóa, sương thu hiện ra rõ nét với sự ngập ngừng e thẹn, bối rối trước ngõ quê, cũng là cửa ngõ của mùa thu.

• Từ những yếu tố vốn là đặc trưng quen thuộc của mùa thu được cảm nhận bằng nhiều giác quan và những rung động tinh tế, nhạy cảm của tâm hồn, bằng cả ấn tượng và kinh nghiệm sống, nhà thơ thốt lên: "Hình như thu đã về".

      -  Hai chữ "hình như" gợi tâm trạng bâng khuâng và những cảm nhận mơ hồ về việc thu đã về.

Như vậy, bốn câu thơ là dòng chảy liền mạch của cảm xúc: vui,xúc động, xốn xang khi nhà thơ bất ngờ nhận ra những tín hiệu báo thu sang trong không gian làng quê bình dị, gần gũi, thân thuộc. Ở đó, ta thấy được tình yêu thiên nhiên, yêu mùa thu, yêu quê hương xứ sở và những rung động, cảm nhận tinh tế của tâm hồn Hữu Thỉnh.

2. Sự chuyển biến của thiên nhiên, tạo vật trong vũ trụ
Không gian của khổ thơ đợc mở rộng lên cao, từ mặt đất đến bầu trời. Ở đó, tác giả tập trung khắc họa sự thay đổi trong trạng thái vận động của thiên nhiên, tạo vật.
Sông"được lúc dềnh dàng"

         - Từ láy "dềnh dàng": chỉ chuyển động chảy chậm lại, cũng là trạng thái thư thái, thong thả của dòng sông.

         - Sau những tháng ngày dòng sông phải oằn mình, vật vã với những cơn mưa, luồng nước hối hả, ào ạt từ thượng nguồn đổ về, giờ đây cái cuộn trào đã qua, mặt nước trở lại êm đềm hơn, dòng sông trôi lặng lẽ, bình thản. Đã đến lúc con sông được nghỉ ngơi sau tháng ngày vất vả.

• Trên trời cao, "chim bắt đầu vội vã"         
  

         - Từ láy "vội vã" chỉ sự chuyển động, trạng thái cảm xúc. "Vội vã" là nhanh, tâm lí vội vàng như bị dồn đuổi, thúc ép. Cánh chim trời như cũng nghe được, cảm nhận được không khí se lạnh của mùa thu và bắt đầu cuộc chạy đua vội vã với thời gian: bay nhanh hơn, gấp gáp hơn để tìm về phương Nam tránh rét.

Không trực tiếp sử dụng biện pháp nhân hóa nhưng dường như Hữu Thỉnh đem đến cho thiên nhiên, tạo vật những rung động, trạng thái cảm xúc như con người qua các từ láy dềnh dàng, vội vã: biết lắng nghe, cảm nhận được khí thu trong trời đất để vận động: có cái chậm lại, có cái nhanh lên để diễn tả thời khắc chuyển mùa.

• Hình ảnh tĩnh tại: "Có đám mây mùa hạ/ Vắt nửa mình sang thu"

         - Hai chữ "mùa hạ, sang thu" được đặt sóng đôi với nhau ở hai dòng thơ. Đó là hai đầu của thời gian, hai mùa nối tiếp. Cây cầu để nối hai mùa, hai bờ thời gian vô hình ấy là "Đám mây mùa hạ" vắt mềm mại, duyên dáng vắt nửa mình sang thu.

         - Trên một đám mây hiện hữu hai mùa: mùa hạ và mùa thu. Một mùa đang qua, một mùa đang đến. Cả một cuộc chuyển giao mùa nằm trên một đám mây.

          - Trong hình ảnh đám mây hiện hữu trên trời cao, nhà thơ gửi gắm những ý nghĩa triết lí về thời gian.

              + Thời gian là dòng chảy liên tục, từ quá khứ, đến hiện tại và tương lai.

              + Hiện tại và tương lai được xây nên từ quá khứ. Trong những cái đang hiện hữu hôm nay mang dấu tích của quá khứ và nó sẽ còn mãi với dòng chảy của thời gian vô tận.

Như vậy, những câu thơ là những cảm nhận tinh tế của nhà thơ với những hình ảnh thơ độc đáo, ẩn chứa những ý vị triết lí sâu xa về thời gian, thời thế.

3. Những thay đổi của hiện tượng thời tiết trong thiên nhiên

• "Nắng, mưa, sấm chớp" là hiện tượng thời tiết đặc trưng của mùa hạ, mùa của nắng lắm, mưa nhiều, mang theo những tiếng sấm vang động bất ngờ. Và ở đây, những đặc trưng của thời tiết mùa hạ vẫn còn, song đã giảm dần về tần suất, tính chất, mức độ.

         - Nắng dịu đi nhưng "vẫn còn bao nhiêu" để cho thấy nắng vẫn còn đó nhưng tính chất chói chang, gay gắt của nắng đã giảm bớt.

         - Những cơn mưa đã ít dần. "Vơi dần" không chỉ là ít mưa đi mà còn ít cả lượng nước đổ xuống trong mỗi cơn mưa.

         - Những tiếng động, âm thanh vang động [sấm] trong cơn mưa cũng bớt bất ngờ.

Như vậy, nhà thơ đã dùng chính những hiện tượng thời tiết đặc trưng của mùa hạ nhưng giảm về tính chất, mức độ... để chỉ sự chuyển mùa.

• Tất cả những hiện tượng thời tiết ấy đều được cảm nhận bằng hàng cây đứng tuổi - hàng cây mùa thu, lá vàng úa lại để rồi rơi rụng. Hàng cây giờ đây cũng lặng lẽ, trầm mặc hơn khi sang thu.

    - Sấm không chỉ còn là hiện tượng tự nhiên mà ẩn dụ cho những vang động của cuộc đời, cho những điều đến với cuộc đời con người một cách bất ngờ, đôi khi khiến chúng ta giật mình, choáng váng.

    - Hàng cây đứng tuổi là hình ảnh nhân hóa, ẩn dụ cho những người vừa bước qua tuổi trẻ đang bước vào tuổi trung niên. Đó là những người từng trải, có kinh nghiệm sống.

ĐẶC SẮC NGHỆ THUẬT

• Thể thơ 5 chữ, không dùng dấu câu, nhịp nhanh, diễn tả sự liền mạch của cảm xúc.
  
• Ngôn ngữ giản dị, tinh tế, phù hợp với đời sống hằng ngày.
• Nhiều hình ảnh thơ giản dị mà độc đáo, giàu sức gợi và triết lí, được xây dựng bằng nghệ thuật nhân hóa, ẩn dụ.