Sài Gòn xưa và nay
Nguyễn Ðạt/Người Việt
SÀI GÒN [NV] – Ðã hẳn nhiên một ngày nào đó, không biết đích xác ngày nào, cầu chữ Y đang hiện diện trên kênh Bến Nghé và kênh Tẻ ở Sài Gòn không còn nữa; để trở thành một cây cầu khác, hoàn toàn mới.
Ðiểm giữa cầu chữ Y, nơi chia làm 3 nhánh. [Hình: Nguyễn Ðạt/Người Việt]
Ý nghĩ buồn bã ấy đã bật lên thành lời. Anh em bằng hữu chúng tôi; vẫn thường hẹn nhau uống cà phê ở đường Hưng Phú, quận 8, ngó lên cầu chữ Y lịch sử.
Quán cà phê bình dân dưới chân cầu phía đường Hưng Phú, gần bên nhà thuốc tây của người bạn là nhà thơ Ngô Nguyên Nghiễm – Dược Sĩ Ngô Tấn Thiền. Thời gian gần đây, hầu như ngày nào chúng tôi cũng có mặt ở quán cà phê này, không buổi sáng cũng buổi chiều.
Chúng tôi có thể chuyện trò đủ thứ chuyện trên đời; nhưng cuối cùng, cầu chữ Y vẫn là câu chuyện để chúng tôi nói mãi nói hoài không muốn dứt. Bởi nó là câu chuyện lịch sử, với những sự kiện lịch sử sống động của một thành phố ở buổi khói lửa giao tranh; lịch sử của những tình bạn, tình người dân Sài Gòn.
Nằm ở hướng Ðông của quận 8, cầu chữ Y nối liền quận 5 và quận 8. Mang tên gọi là cầu chữ Y [Y viết hoa] vì cầu có 3 nhánh, bắc qua 2 con kênh là kênh Bến Nghé và kênh Tẻ. Một nhánh cầu dẫn tới đường Nguyễn Biểu, quận 5, dài khoảng 175m; Một nhánh cầu dẫn tới đường Nguyễn Thị Tần [dài khoảng 180m] và một nhánh cầu dẫn tới đường Hưng Phú, quận 8, dài khoảng 140m.
Ðứng ở lồng cầu, là quãng giữa ngã 3 cầu chữ Y, chúng ta nhìn thấy được toàn cảnh bến cảng Sài Gòn, và thấy được một phần thành phố trong vòng bán kính khoảng 2 cây số.
Nhà văn Sơn Nam, lúc sinh thời, nói chuyện về cầu chữ Y, ông cho biết: Cầu chữ Y được khởi công xây dựng từ cuối năm 1938, tới cuối tháng 8 năm 1941 thì hoàn thành; do công ty Công xưởng và Công trình Công chính của Pháp đảm nhiệm thực hiện. Công trình xây dựng cầu chữ Y rất công phu tốn kém; sử dụng tới 800 tấn thép và hơn 4,000m3 bê-tông.
Cầu chữ Y, một bờ bên quận 8. [Hình: Nguyễn Ðạt/Người Việt]
Tuy cầu chữ Y kiên cố như thể hàng ngàn năm mới có thể suy suyển, nhưng cầu đã phải sửa chữa lớn vào năm 1948; do hậu quả của những cuộc giao chiến trong năm 1945, giữa Việt Minh và quân Pháp. Cũng trong năm 1948, lực lượng Bình Xuyên do Bảy Viễn chỉ huy, được Pháp cho phép đóng quân tại khu vực chân cầu chữ Y, phía bên quận 8, đối diện bệnh viện Chợ Quán – bây giờ là bệnh viện Bệnh Nhiệt Ðới.
Nhà thơ Ngô Nguyên Nghiễm vốn sinh quán tại Châu Ðốc, nhưng năm 1954 gia đình ông đã dời lên Sài Gòn; định cư tại quận 8, phía dưới chân nhánh cầu chữ Y đường Hưng Phú.
Nhà thơ Ngô Nguyên Nghiễm nói: “Năm 1955, quân đội của lực lượng Bình Xuyên tấn công quân đội Quốc Gia. Trận đánh diễn ra rất ác liệt trên cầu chữ Y. Ðây là cuộc giao tranh một mất một còn của quân Bình Xuyên; vì khu vực cầu chữ Y là trục giao thông thủy bộ và là tổng hành dinh của quân Bình Xuyên. Về phía quân đội Quốc Gia, với Thủ Tướng Ngô Ðình Diệm mới chấp chánh, cũng chỉ có một cuộc chiến, là phải chiến thắng. Nên chỉ sau đó bốn, năm ngày, quân đội Quốc Gia đã vượt qua được cầu chữ Y, chiếm lãnh hoàn toàn tổng hành dinh của quân Bình Xuyên.”
Uống cà phê dưới chân cầu chữ Y, nhắc nhớ thời khói lửa giao tranh ở Sài Gòn, chúng tôi cũng không thể nào quên trận đánh Tết Mậu Thân 1968 trên cầu chữ Y. Ðêm mùng 2 Tết Mậu Thân, tức đêm giáp cuối tháng 1, 1968, Chi cảnh sát Nguyễn Văn Liêng ở quận 8 bị du kích Việt Cộng tấn công. Rồi bắt đầu từ rạng sáng hôm sau, tức từ mùng 3 Tết, cái gọi là “quân giải phóng miền Nam” nổ súng đánh chiếm cầu chữ Y để vào sâu trong nội thành.
Hình dung trận đánh sẽ diễn ra ác liệt như thế nào, trên cầu chữ Y. Ấy vậy mà, chúng tôi được biết, một vị sĩ quan ốm yếu gầy guộc, nhà thơ Tô Thùy Yên, tự nguyện làm phóng viên chiến trường, đã lăn xả dưới làn mưa đạn trên cầu chữ Y để ghi nhận trận đánh của quân đội Việt Nam Cộng Hòa, chống trả quân xâm lược Việt Cộng.
Dưới chân cầu chữ Y, chúng tôi không thể quên những hàng quán rượu bia bán thâu đêm dưới dạ cầu – chúng tôi gọi là những “hàng quán dã chiến.” Những trận rượu nửa đêm về sáng, với những người bạn uống giã từ, để ngày mai xa cách mấy đại dương; uống để thấy những đợt sóng lăn tăn trước mặt, gợn nhẹ mà thấm thía vô cùng…
Cầu chữ Y, một bờ bên quận 5. [Hình: Nguyễn Ðạt/Người Việt]
Cầu chữ Y hẳn nhiên cũng sẽ chịu chung số phận với những cây cầu đã bị khai tử, như cầu Ông Ðạo lịch sử của Ðà Lạt. Nghĩa là, dù không hư hỏng xuống cấp bao nhiêu, thậm chí không hư hỏng gì cả, nhưng nếu ông cán bộ lãnh đạo địa phương thích có cây cầu mới cho thật “hoành tráng,” thì cứ việc lên kế hoạch để thay cây cầu.
Chúng tôi được biết, Ủy Ban Nhân Dân thành phố đã có dự kiến tháo dỡ cầu chữ Y và xây dựng cầu mới, gọi là để đảm bảo độ cao của đại lộ Ðông Tây đang chui dưới cầu. Dự kiến cầu mới sẽ được xây dựng tại vị trí cũ, nhưng có chiều rộng và độ tĩnh lớn hơn nhiều so với cầu chữ Y cũ.
-Quê mày có cầu không?
- Có chớ. Ở đâu mà chẳng có cầu?
-Vậy ở đó có cầu hình chữ "Y" không?
-Sao không? Cầu nào chẳng hình chữ "I" cha nội. Đơn giản một cây cầu bắc qua sông, chắc chắn nhìn giống chữ "I" rồi.
- Cái mày nói là "i ngắn", tao nói "y dài" kìa.
-"Y dài" chỉ một nơi có thôi. Sài Gòn.
Quả đúng như thế thật. Đi bất kỳ nơi đâu trên toàn thế giới, những cây cầu cũng gần như một dạng hình chung là cầu chữ "I" cả. Từ cầu Cổng Vàng [Hoa Kỳ], cầu Luân Đôn [Anh], cầu sông Kwai [Thái Lan], cầu Long Biên [Hà Nội]... đều chỉ chữ "I", vậy thôi. Riêng Sài Gòn mới có cầu chữ "Y".
Cầu chữ Y luôn đông đúc người qua lại. Ảnh: PLO.
Có người sẽ vặn lại: Ở Đà Lạt, ngay Hồ Xuân Hương, cũng có cầu chữ Y vậy. Nhưng xin thưa, cầu đấy là làm kiểu cho khách du lịch ra "tự sướng" các kiểu con đà điểu. Bởi là cầu dành cho du lịch, họ xây hình thù gì chẳng được ? Tính ra xây chữ "Y" hãy còn đơn điệu lắm, phải xây mấy chữ khó khó như chữ "Q", chữ "R", chữ "G"... mới ngầu.
Còn cầu chữ "Y" ở Sài Gòn là cầu dân sinh, phục vụ cho đời sống đi lại của bà con, đấy mới đáng kể. Mà tính ra ở Sài Gòn còn có cả cầu chữ "U" nữa cơ, nối Nguyễn Văn Kiểu [quận 6] và Bến Bình Đông [quận 8], tuổi thọ cũng ngót cả trăm năm chứ ít gì. Nói đến cầu chữ "U" chưa chắc ai biết, nhưng nói cầu chữ "Y" thì ai cũng biết cả.
Thậm chí, cầu chữ "Y" này còn được đi vào thơ nữa:
Cầu nào cũng chữ I
Nhưng chỉ là I ngắn
Cầu quê em lạ lắm
Giống hệt chữ Y dài
Ô! Người đi trên chữ
Chữ nâng người lên cao!
Đắt ở cái chỗ, nhà thơ đã nhận ra ở điểm "chữ nâng người lên cao" vậy.
Và quả không có cầu chữ Y đấy, cả cái vùng bên kia cầu, chắc còn lâu mới được phát triển như ngày nay.
Nhà đèn Chợ Quán, nay chỉ còn trong ký ức. Ảnh: Kienthuc.net.vn
Nhìn vào bản đồ TP.HCM, khu vực quận 8 ở cầu chữ Y không hề xa, thậm chí có thể nói rằng khu vực này nằm sát nách Sài Gòn. Nhưng ngày xưa mà nghe "nhà tao bên cầu chữ Y" cảm giác xa xôi, diệu vợi lắm.
Có cầu còn như thế, nhỡ không có cầu, không được quy hoạch, thì khu vực này còn "xa" thế nào nữa? Chắc giống y như khu Thủ Thiêm hồi trước khi có hầm Thủ Thiêm: một bên xa xôi nằm sát ngay khu Sài Gòn xa hoa. Và suốt một thời gian dài, khu vực cầu chữ Y luôn được xem như khu vực khuất lấp phía sau Sài Gòn hào nhoáng.
Trước hết, cầu chữ Y có ba nhánh, một nhánh ở Nguyễn Biểu [quận 5], hai nhánh ở quận 8. Khu quận 8 lúc xưa, quả thật hết sức phức tạp: dân nhập cư, giang hồ chợ búa, buôn gánh bán bưng tập trung tại đây. Đời sống trên bờ hết sức bấp bênh, nằm bên cạnh con kênh Tàu Hủ thúi um.
Đây rõ ràng là vùng đất màu mỡ cho đủ loại tệ nạn nảy sinh: ma túy, mại dâm, cờ bạc... Thời trước, xe cảnh sát vừa chạy lên cầu chữ Y là bên dưới các sòng bài, nhà chứa vội giải tán hết rồi. Có bữa cảnh sát ập vào, có người còn nhảy xuống kênh bơi qua bên kia lánh nạn. Hồi binh lửa, đây lại là nơi tranh chấp của nhiều thế lực khác nhau. Bởi cầu chữ Y chính là lối vào Sài Gòn từ hướng Nam. Và, từ Sài Gòn muốn đi về hướng Bình Xuyên cũng phải đi ngang đây.
Bên ngoài khu Chợ Nga. Ảnh: Kênh 14
Hướng quận 8 như vậy, nhưng hướng quận 5, quận 1 gần đó cũng đâu có sáng sủa hơn gì. Nằm chình ình gần đó là Nhà máy nhiệt điện Chợ Quán mà dân gian thường gọi "nhà đèn Chợ Quán". Đây cũng chính là nhà máy điện đầu tiên ở Sài Gòn, cung cấp điện cho toàn thành phố. Ai từng biết ở cạnh nhà máy nhiệt điện rồi thì sẽ hiểu nó nóng nực, bức bối, khói bụi, ô nhiễm... ra sao.
Gần sát đấy, có một địa điểm mà tụi trẻ con thường nhắc đến mỗi khi dọa nhau: Nhà thương điên Chợ Quán. Nhưng mỗi khi nhắc đến, chúng vẫn khá tế nhị bằng cách gọi né, gọi tránh bằng cách gọi "192 Hàm Tử". Cứ có chuyện là bọn trẻ nít vô tri bèn gầm lên "tao cho mày đi 192 Hàm Tử bây giờ", hoặc có thằng nào ngố ngố lại bảo rằng nó đích thị "192 Hàm Tử mới trốn trại". Đấy, với nhà máy nhiệt điện, nhà thương điên ở đấy... rõ ràng nơi đây có vẻ trở thành một nơi bị bỏ rơi, một nơi "không đáng sống" của thành phố.
Ấy vậy, người dân nơi đây vẫn cố gắng vực dậy tất cả để nơi này trở thành một nơi đáng sống. Từ khi đại lộ Võ Văn Kiệt được khánh thành đến nay, khu vực này đã ngày đêm thay da đổi thịt và phát triển không ngừng.
Chưa kể, nơi đây còn là nơi hiếm hoi còn gọi tên địa danh bằng tên đường thời Pháp thuộc: chợ Nancy [đọc là "Năng xi"]. Bởi con đường Nguyễn Văn Cừ ngày nay, mang tên "Nancy" thời Pháp.
Sau dấu ấn thời Pháp, nay trong chợ còn có một khu gọi là "chợ Nga" với các du học sinh từ Nga [Liên Xô cũ] trở về thành lập... thậm chí còn thu hút cả người Nga từ bản quốc sang đây mưu sinh buôn bán. Chợ này chuyên bán quần áo ấm và một số đồ lưu niệm nên rất thu hút các chị.
Nhiều ông ước rằng giá mà bán thêm mấy đặc sản Nga, mở luôn nhà hàng, nhất định sẽ đến tỷ thí để xem rượu Nga hay rượu Việt Nam, bên nào lợi hại? Kể ra nếu có tỷ thí chắc sẽ trở thành trận siêu kinh điển đấy, một bên là trùm uống rượu châu Âu, với một bên vua ăn nhậu châu Á, quy mô tầm thế giới chứ không vừa. Hứa hẹn tỷ thí đến bí tỷ.
Ngày nay thì ngon rồi. Buôn bán sầm uất tấp nập, đại lộ Võ Văn Kiệt rộng đẹp, kênh Tàu Hủ đã được nạo vét. Lại cắt ngay 2 con đường lớn Trần Hưng Đạo và Nguyễn Trãi – hai con đường thương mại, gần đấy có quận 1 là khu vui chơi, quận 5 là khu ăn uống. Về hướng quận 8, gần đấy lại có khu Trung Sơn, một khu vực nổi tiếng cả thành phố về ăn uống nhậu nhẹt, hẹn hò cuối tuần...
Có thể nói, nơi này có được như ngày nay, trước hết chính là nhờ những người dân đã tảo tần xây dựng.