PHÁC ĐỒ ĐIỀU TRỊ VÀNG DA SƠ SINH
I. ĐỊNH NGHĨA
Vàng da ở trẻ sơ sinh là hiện tượng sinh lý do tăng phá hủy hồng cầu phôi thai, giảm chức năng của các men chuyển hóa do gan sản xuất và tăng chu trình ruột gan. Trong một số trường hợp, khi bilirubin gián tiếp trong máu tăng quá cao có thể diễn tiến nặng đến vàng da nhân, biến chứng này còn tùy thuộc nhiều yếu tố: non tháng hay đủ tháng, trẻ khỏe hay bệnh lý, bất đồng nhóm máu.
II. CHẨN ĐOÁN
1. Công việc chẩn đoán
a. Hỏi
• Thời gian xuất hiện vàng da:
- Sớm [1-2 ngày]: huyết tán [bất đồng nhóm máu ABO, nhóm máu khác].
- Từ 3-10 ngày: phổ biến: có biến chứng hoặc không biến chứng.
- Muộn [ngày 14 trở đi]: vàng da sữa mẹ, vàng da tăng bilirubin trực tiếp.
• Triệu chứng đi kèm: bỏ bú, co giật.
b. Khám
• Đánh giá mức độ vàng da: Nguyên tắc Kramer.
Vùng | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 |
Bilirubin/máu [mg/dl] | 5-7 | 8-10 | 11-13 | 13-15 | > 15 |
Bilirubin/máu [mmol/l] | 85-119 | 136-170 | 187-221 | 221-255 | > 255 |
• Tìm biến chứng vàng da nhân: li bì, mất phản xạ bú, gồng ưỡn người
• Tìm các yếu tố góp phần vàng da nặng hơn:
- Non tháng.
- Máu tụ, bướu huyết thanh.
- Da ửng đỏ do đa hồng cầu.
- Nhiễm trùng.
- Chướng bụng do chậm tiêu phân su, tắc ruột.
c. Đề nghị xét nghiệm
• Vàng da nhẹ [vùng 1-2] xuất hiện từ ngày 3-10, không có biểu hiện thần kinh: không cần xét nghiệm.
• Vàng da sớm vào ngày 1-2 hoặc vàng da nặng [vùng 4-5], cần làm các xét nghiệm giúp đánh giá độ nặng và nguyên nhân:
- Bilirubin máu: tăng Bilirubin gián tiếp.
- Các xét nghiệm khác:
+ Phết máu ngoại biên.
+ Nhóm máu ABO; Rh mẹ-con.
+ Test Coombs trực tiếp.
2. Chẩn đoán
a. Độ nặng vàng da
• Vàng da nhẹ: vàng da nhẹ từ ngày 3-10, bú tốt, không kèm các yếu tố nguy cơ, mức Bilirubin máu chưa đến ngưỡng phải can thiệp.
• Vàng da bệnh lý: vàng da sớm, mức độ vàng nặng, kèm các yếu tố nguy cơ, mức Bilirubin vượt ngưỡng phải can thiệp.
• Vàng da nhân:
- Vàng da sậm + Bilirubin gián tiếp tăng cao > 20 mg% và:
- Biểu hiện thần kinh.
b. Chẩn đoán nguyên nhân [thường gặp]
• Bất đồng nhóm máu ABO:
- Nghĩ đến khi: mẹ nhóm máu O, con nhóm máu A hoặc B.
- Chẩn đoán xác định: mẹ O, con A hoặc B + Test Coombs trực tiếp [+].
• Nhiễm trùng: vàng da + ổ nhiễm trùng/biểu hiện nhiễm trùng lâm sàng+ xét nghiệm.
• Máu tụ: vàng da + bướu huyết thanh/bướu huyết xương sọ/máu tụ nơi khác.
III. ĐIỀU TRỊ
1. Nguyên tắc điều trị
• Đặc hiệu: chiếu đèn, thay máu.
• Điều trị hỗ trợ.
2. Chiếu đèn
a. Chỉ định
• Lâm sàng: vàng da sớm, vàng da lan rộng đến tay, chân [vùng 3,4,5], hoặc
• Mức Bilirubin máu:
b. Nguyên tắc
• Chiếu đèn liên tục, chỉ ngừng khi cho bú.
• Vàng da nặng: nên chọn ánh sáng xanh, nếu không có ánh sáng xanh thì sử dụng ánh sáng trắng với hệ thống đèn hai mặt.
• Tăng lượng dịch nhập 10-20% nhu cầu.
3. Thay máu
a. Chỉ định
• Lâm sàng: vàng da sậm đến lòng bàn tay, bàn chân [< 1 tuần] + bắt đầu có biểu hiện thần kinh, hoặc
• Mức Bilirubin gián tiếp máu cao > 20 mg% + bắt đầu có biểu hiện thần kinh [li bì, bú kém].
b. Nếu không thể thay máu vì
• Quá chỉ định: đang suy hô hấp nặng hoặc sốc.
• Không đặt được catheter tĩnh mạch rốn.
• Không có máu thích hợp và máu tươi [< 7 ngày].
→ Biện pháp điều trị thay thế: chiếu đèn hai mặt liên tục.
4. Điều trị hỗ trợ
a. Cung cấp đủ dịch [tăng 10-20% nhu cầu].
b. Chống co giật bằng Phenobarbital.
c. Cho bú mẹ hoặc cho ăn qua ống thông dạ dày sớm.
d. Trẻ non tháng có chậm tiêu phân su: thụt tháo nhẹ bằng NaCl 0,9%.
e. Nếu do nguyên nhân nhiễm trùng: kháng sinh thích hợp [xem nhiễm trùng sơ sinh].
f. Vật lý trị liệu nếu vàng da nhân qua giai đoạn nguy hiểm.
5. Theo dõi
a. Trong thời gian nằm viện
• Mức độ vàng da, biểu hiện thần kinh mỗi 4-6 giờ nếu vàng da nặng, mỗi 24 giờ trong trường hợp vàng da nhẹ.
• Lượng xuất-nhập, cân nặng mỗi ngày.
• Không nhất thiết phải đo Bilirubin máu mỗi ngày trừ trường hợp vàng da đáp ứng kém với điều trị [mức độ vàng da không giảm, có biểu hiện thần kinh].
b. Tái khám mỗi tháng để đánh giá phát triển tâm thần vận động và có kế hoạch phục hồi chức năng kịp thời.
Vấn đề | Mức độ chứng cớ |
Trẻ sơ sinh nên được đánh giá xem có vàng da không mỗi 8 - 12 giờ. | III Pediatrics 2009 |
Khi trẻ tái khám cần ghi nhận bú, tiêu tiểu, tăng cân và vàng da. | III Essential evidence plus |
Phát hiện và điều trị vàng da sơ sinh
Nếu không phát hiện và điều trị vàng da bệnh lý kịp thời thì có thể xảy ra biến chứng nhiễm độc thần kinh [còn gọi là vàng da nhân] do Bilirubin gián tiếp thấm vào não mà hậu quả là trẻ sẽ bị tử vong hoặc bị bại não suốt đời.
Bệnh vàng da sơ sinh là gì? Xảy ra ở giai đoạn nào? Tại sao cần phải phát hiện và điều trị sớm?
Vàng da sơ sinh là do tăng Bilirubin gián tiếp rất hay gặp, bệnh xảy ra ở 25-30% ở trẻ đủ tháng và đa số ở trẻ non tháng.
Bệnh thường xảy ra trong tháng tuổi đầu tiên nhưng nguy hiểm nhất là trong 2 tuần đầu tiên.
Vàng da sơ sinh có thể ở mức độ nhẹ [vàng da sinh lý] nhưng cũng có thể tiến triển nặng [vàng da bệnh lý].
Trong một số ít trường hợp, vàng da là biểu hiện của một căn bệnh tiềm tàng nào đó và ở những trường hợp này vàng da sẽ xuất hiện sớm, trong vòng 24 giờ sau sinh. Biểu hiện của vàng da sơ sinh bệnh lý là vàng da đậm xuất hiện sớm, không hết vàng sau 1 tuần với trẻ đủ tháng và 2 tuần đối với trẻ non tháng; mức độ vàng toàn thân, lòng bàn tay, bàn chân và cả kết mạc mắt. Đồng thời với vàng da, có xuất hiện các triệu chứng bất thường khác [trẻ lừ đừ, bỏ bú, co giật...]. Xét nghiệm bilirubin trong máu tăng hơn bình thường.
Nếu không phát hiện và điều trị vàng da bệnh lý kịp thời thì có thể xảy ra biến chứng nhiễm độc thần kinh [còn gọi là vàng da nhân] do Bilirubin gián tiếp thấm vào não mà hậu quả là trẻ sẽ bị tử vong hoặc bị bại não suốt đời.
Ép nhẹ bàn chân để xác định có vàng da hay không
Thế nào là vàng da bệnh lý ở trẻ sơ sinh? Khi đó cần đưa bé đi đâu?
Ở trẻ đủ tháng, bình thường thì vàng da được coi là sinh lý khi có đủ các tiêu chuẩn sau:
- Xuất hiện sau 24 giờ tuổi.
- Hết trong vòng 1 tuần với trẻ đủ tháng và 2 tuần đối với trẻ non tháng.
- Mức độ vàng da nhẹ [chỉ vàng da vùng mặt, cổ, ngực và vùng bụng phía trên rốn].
- Vàng da đơn thuần, không kết hợp các triệu chứng bất thường khác [thiếu máu, gan lách to, bỏ bú, lừ đừ…]
- Nồng độ Bilirubin/máu không quá 12mg% ở trẻ đủ tháng và không quá 14mg% ở trẻ non tháng.
- Tốc độ tăng bilirubin/máu không quá 5mg% trong 24 giờ.
Vàng da bệnh lý
Các phương pháp điều trị vàng da sơ sinh hiện nay là gì?
Cho đến nay, tại các khoa Sơ sinh, vàng da sơ sinh được điều trị bởi ba phương pháp chính, đó là:
- Cung cấp đầy đủ nước và năng lượng [qua cho bú hoặc truyền dịch], truyền Albumine và dùng một số loại thuốc để gia tăng tốc độ chuyển hoá bilirubin gián tiếp.
- Chiếu đèn là phương pháp điều trị vàng da sơ sinh hiệu quả nhất, an toàn, đơn giản và kinh tế nhất.
- Thay máu khi bé có triệu chứng đe dọa nhiễm độc thần kinh do Bilirubin trong máu tăng cao.
Chiếu đèn, phương pháp điều trị vàng da bệnh lý sơ sinh phổ biến, hiệu quả, rẻ tiền.
Tại sao chiếu đèn có thể điều trị được vàng da sơ sinh? Khi nào có chỉ định chiếu đèn? Nên dùng loại đèn nào?
Sử dụng ánh sáng có bước sóng từ 400-500nm, cực điểm 450-460nm tương ứng với đỉnh hấp thụ của Bilirubine [ánh sáng màu xanh dương].
Năng lượng ánh sáng xuyên qua da để tác động lên các phân tử Bilirubin nằm trong lớp mỡ dưới da để biến đổi các phân tử Bilirubin gián tiếp [độc cho não của trẻ] thành các sản phẩm đồng phân hay các sản phẩm quang oxy hoá tan được trong nước, không độc và sẽ được đào thải qua gan [qua mật] và thận [qua nước tiểu].
Chỉ định chiếu đèn:
Xuất hiện sau 24 giờ tuổi.
- Vàng da tăng Bilirubine gián tiếp bệnh lý chưa có triệu chứng tiền nhiễm độc hay nhiễm độc thần kinh.
- Chiếu đèn dự phòng trong các trường hợp có nguy cơ vàng da sơ sinh như: non tháng, bầm dập nhiều, xuất huyết nhiều, bướu huyết thanh, bướu huyết xương, sọ to, trẻ có tán huyết…
Cách chọn dàn đèn:dàn đèn ánh sáng xanh dương có tác dụng tốt nhất, tiếp theo là ánh sáng xanh lá cây còn dàn đèn ánh sáng trắng có hiệu quả kém nhất.
Kỹ thuật rọi đèn:dùng đèn rọi vào da trẻ được cởi trần, có che kín mắt và bộ phận sinh dục, xoay trở để tăng diện tích da tiếp xúc với ánh sáng. Có thể rọi đèn liên tục hay cách quãng, rọi đèn 1 chiều hay 2 chiều.
Trẻ đang được điều trị vàng da bằng chiếu đèn
Tắm nắng cho trẻ có thể giúp điều trị vàng da sơ sinh không?
Ánh sáng mặt trời chỉ có thể giúp trẻ bị vàng da nhẹ mau hết hơn nhưng không thể điều trị kịp các trường hợp vàng da sơ sinh nặng.
Đối với các trẻ mới chớm vàng da thì có thể tắm nắng ấm mỗi sáng, nhưng nếu trẻ đã vàng da nhiều thì phải sớm đưa trẻ đi khám ở bác sĩ chuyên khoa để được điều trị ngay.
Chiếu đèn điều trị vàng da cho trẻ tại bệnh viện Phụ Sản Nhi Bình Dương ?
Đối với các trẻ chỉ bị vàng da bệnh lý mức độ nhẹ hoặc trung bình thì có thể được chiếu đèn tại bệnh viện, dưới sự theo dõi của bác sĩ và nữ hộ sinh. Việc chiếu đèn thường được BS cho thực hiện sớm nên khi trẻ xuất viện thì đại đa số trẻ sinh ra tại bệnh viện không còn nguy cơ vàng da nặng, đồng thời hạn chế được việc cách ly mẹ con do phải chiếu đèn dài ngày. Thời gian chiếu đèn, trẻ vẫn được bú mẹ do vậy tránh mất sữa mẹ do trẻ phải xa mẹ. Trường hợp mẹ chưa có sữa, BS sẽ chỉ định cho trẻ dùng sữa mẹ từ ngân hàng sữa mẹ của bệnh viện.
[Bs Trần Hồng Hải]
Tags phát hiện và điều trị vàng da sơ sinh như thế nào? phat hien va dieu tri vang da so sinh nhu the nao Phát hiện và điều trị vàng da sơ sinh phat hien va dieu tri vang da so sinh
Bài viết khác