Có ý kiến cho rằng loài người đang ăn Trái đất em có suy nghĩ gì về ý kiến này

Sẽ ra sao nếu các giống người khác không tuyệt chủng?

Nguồn hình ảnh, Getty Images

Liệu loài người chúng ta có nhìn nhận khác đi về bản thân mình không nếu những loài khác trong tông người Hominin - từ vượn người phương Nam Australopithecus đến người Neanderthal - không tuyệt chủng?

Độc giả hỏi: Nhờ khoa học tiến hoá mà chúng ta biết rằng nhân loại đã tồn tại dưới hình thức này hay hình thức khác được chừng hai triệu năm gì đó, hoặc có thể còn lâu hơn. Người Thông minh, Homo sapiens, xuất hiện tương đối muộn về sau này. Đã từng tồn tại nhiều loài người khác, trong đó có những loài mà tổ tiên chúng ta đã pha trộn, lai tạp với. Câu hỏi là khi nào chúng ta có thể tuyên bố về nhân vị tính trong lịch sử tiến hoá lâu dài này? Tinh tinh có phải là người không? Vượn người phương Nam có kiếp sau không? Những gì tác động đến việc chúng ta nghĩ thế nào về các quyền và tôn giáo? Anthony A. MacIsaac, 26 tuổi, Scotland.

'Tôn Ngộ Không' cổ đại từng vượt đại dương chinh phục thế giới

Con người sẽ tiến hóa như thế nào trong một triệu năm?

Những người Neanderthal cuối cùng trước ngày tuyệt chủng

Sự xuất hiện của loài người

Trong những huyền thoại mà ta vẫn kể cho nhau nghe, thường chỉ có một thời điểm duy nhất đánh dấu sự xuất hiện của "loài người".

Eva hái trái cấm từ Cây Tri Thức và từ đó nhận biết được thiện - ác. Thần Prometheus lấy đất sét nặn ra con người rồi trao cho họ ngọn lửa.

Nhưng theo kiến thức hiện đại là thuyết tiến hóa, thì không có một thời điểm rõ ràng nào đánh dấu việc loài người xuất hiện.

Thay vào đó, sự hình thành của loài người hiện đại diễn ra trong một tiến trình rất dài, trải qua nhiều thế hệ để tiến hóa từ những loài người sơ khai trở thành chúng ta ngày nay.

Tương tự như những bộ phận cơ thể trong các loài động vật được dần thay đổi để đáp ứng nhu cầu thích nghi phức tạp - như cánh chim, đuôi cá voi, ngón tay người - loài người chúng ta tiến hóa từng bước một qua hàng triệu năm.

Những đột biến trong DNA của chúng ta được truyền lại trong quần thể người một cách chậm rãi, dần tạo thay đổi khiến tổ tiên chúng ta ngày càng trở nên giống với chúng ta bây giờ hơn, và cuối cùng, khi hội tụ đủ các tiến hóa, loài người xuất hiện.

Loài người cũng là động vật, nhưng chúng ta khác các loài vật khác.

Chúng ta có hệ thống ngôn ngữ phức tạp giúp liên kết và trao đổi các ý tưởng. Chúng ta sáng tạo ra mỹ thuật, âm nhạc, và công cụ lao động.

Trí tưởng tượng giúp chúng ta nghĩ về những thế giới đã từng tồn tại, mơ tưởng về những thế giới viễn tưởng có lẽ chưa từng xuất hiện trên đời, và rồi tái cấu trúc thế giới thật xung quanh ta dựa theo những suy nghĩ đó.

Đời sống xã hội của chúng ta là những mạng lưới quan hệ chồng chéo: gia đình, bạn bè, bộ tộc, được gắn kết với nhau bởi ý thức trách nhiệm giữa các thành viên.

Chúng ta cũng có nhận thức về thế giới quan và nhân sinh quan: đó gọi là tri giác, là trí khôn, là ý thức, hoặc là gì đó, tùy cách bạn định nghĩa.

Thế nhưng sự khác biệt giữa chúng ta và các loài vật khác hẳn chỉ là do chúng ta tự đặt ra. Rất có thể các loài động vật đều giống người hơn là những gì chúng ta vẫn thường quan niệm.

Điều đó đặc biệt đúng với những loài linh trưởng thuộc tông Người (Hominidae - Great apes).

Ví dụ, loài tinh tinh có thể trao đổi với nhau qua những cử chỉ hoặc âm thanh đơn giản. Chúng biết tạo công cụ thô sơ, thậm chí biết làm cả vũ khí, và mỗi đàn tinh tinh khác nhau có những bộ công cụ khác nhau - tức là có nhiều nền văn hóa riêng biệt. Tinh tinh cũng có đời sống xã hội phức hợp và biết hợp tác với nhau.

Như Charles Darwin viết trong tác phẩm Nguồn Gốc Loài Người (The Descent of Man), gần như tất cả mọi điều kỳ lạ về người Thông minh, Homo sapien - như cảm xúc, nhận thức, ngôn ngữ, công cụ, xã hội - đều tồn tại ở những loài vật khác ở dạng nguyên thủy hơn.

Điều gì làm con người hiện đại khác với các giống người đã tuyệt chủng?

Chúng ta khác các loài động vật khác, nhưng không khác nhiều như chúng ta tưởng.

Trong quá khứ từng có những loài giống với chúng ta hơn nhiều so với các loài linh trưởng khác - gồm chi vượn đất Ardipithecus, chi vượn phương Nam Australopithecus, người Đứng thẳng Homo erectus và người Neanderthal.

Người Neanderthal có cuộc chiến vạn kiếp với tổ tiên ta?

Tính cách phương Tây định hình bởi Giáo hội La Mã?

Tôn giáo đã tiến hoá như thế nào, và vì sao

Người Thông minh là loài duy nhất còn sống sót, không tuyệt chủng trong nhóm các loài người và vượn người, khỉ không đuôi hình người vốn từng khá đa dạng, gộp chung lại tạo nên tông người Hominin - nhóm với khoảng 20 loài chúng ta đã biết đến và có lẽ khoảng hàng chục loài chúng ta vẫn chưa biết.

Tuy nhiên, chính sự tuyệt chủng của những loài khác trong tông người Hominin đã góp phần tạo nên một vực sâu không thể vượt qua, tách biệt hẳn loài người chúng ta với toàn bộ sinh vật khác trên Trái Đất.

Sự chia rẽ này sẽ không rõ ràng đến thế nếu những loài nói trên vẫn còn tồn tại thay vì bị tuyệt chủng. Cái gọi là vạch phân cách đẳng cấp rạch ròi thật ra chỉ là một hệ quả của sự tuyệt chủng.

Giờ đây, những khám phá về những loài đã tuyệt chủng này đã xoá nhoà đi vạch phân cách đó và cho thấy khoảng cách giữa chúng ta và các loài động vật khác đã dần thu hẹp lại sau hàng thiên niên kỷ.

Tổ tiên của chúng ta có thể đã tách ra từ loài tinh tinh khoảng 6 triệu năm trước. Nhưng những thành viên Hominin đầu tiên này của nòi giống loài người có lẽ trông không hề giống người.

Trong khoảng một vài triệu năm đầu tiên, quá trình tiến hóa của tông người diễn ra rất chậm.

Thay đổi lớn đầu tiên là việc đứng thẳng, bước đi bằng hai chân, điều đã giúp các loài Hominin rời khỏi rừng rậm, chuyến đến sinh sống ở những đồng cỏ, thảo nguyên.

Nhưng ngoài việc có thể đứng thẳng và bước đi bằng hai chân như chúng ta, không còn gì khác cho thấy so với tinh tinh hay khỉ đột thì những thành viên đầu tiên này của tông người Hominin giống với loài người chúng ta hơn.

Chi vượn đất Ardipithecus - giống người được cho là xuất hiện từ sớm nhất - có bộ não hơi nhỏ hơn não tinh tinh, và hiện chúng ta chưa tìm thấy bằng chứng nào cho thấy vượn đất Ardipithecus biết sử dụng công cụ.

Sau đó một triệu năm, chi vượn người phương Nam Australopithecus xuất hiện. Họ có bộ não to hơn một chút - to hơn não tinh tinh nhưng vẫn nhỏ hơn não khỉ đột. Vượn người phương Nam Australopithecus biết tạo ra công cụ tinh xảo hơn so với tinh tinh, và biết dùng đá nhọn để mổ thịt động vật.

Tiếp đến là loài người Khéo léo Homo habilis. Lần đầu tiên, bộ não của tông người Hominin có kích thước lớn hơn hẳn so với não của các linh trưởng khác. Các loại công cụ được chế tác tinh xảo hơn, như những mảnh đá sắc cạnh, sỏi lớn dùng làm búa, "rìu đá".

Sau đó, vào khoảng 2 triệu năm trước, quá trình tiến hóa của loài người bỗng tăng tốc do những nguyên nhân đến nay ta vẫn chưa rõ.

Khi đó, người Đứng thẳng Homo erectus xuất hiện, với vóc dáng cao hơn, giống chúng ta hơn và có bộ não lớn - lớn gấp vài lần so với não tinh tinh và bằng hai phần ba não bộ của chúng ta.

Họ biết làm ra những công cụ tinh vi, như rìu đá cầm tay. Đây là một bước tiến lớn trong công nghệ. Việc tạo ra rìu đá cầm tay đòi hỏi tay nghề và quy trình, phải có chỉ dẫn mới làm được. Nó có thể đã được dùng làm công cụ chính, để từ đó làm ra các công cụ khác như giáo, gậy đào đất.

Giống như chúng ta, người Đứng thẳng Homo erectus có bộ răng nhỏ. Điều đó cho thấy có sự thay đổi trong việc họ chuyển từ chỉ ăn cây trái sang ăn thịt, có lẽ nhờ săn bắn.

Đây chính là thời điểm mà quá trình tiến hóa của loài người bắt đầu có bước nhảy vọt.

Loài người Đứng thẳng với bộ não lớn dần phân hóa thành các loài người khác với bộ não thậm chí còn lớn hơn.

Những giống người Hominin rất thông minh này di cư ra khắp châu Phi và lục địa Á-Âu, tiến hóa thành người Neanderthal, người Denisovan, người Homo rhodesiensis và người Thông minh cổ đại.

Kỹ thuật đồ đá giai đoạn này đã có tiến bộ vượt bậc - giáo đầu đá và việc đánh lửa xuất hiện. Những vật phẩm không đóng vai trò phục vụ thiết thực cuộc sống hàng ngày như đồ trang sức và tranh vẽ cũng đã xuất hiện trong vòng nửa triệu năm trở lại đây.

Cấu trúc xương và gene của một số loài có nhiều điểm tương đồng đáng kinh ngạc với chúng ta.

Người Homo Neanderthalensis, thường gọi là người Neanderthal, có não to gần bằng não chúng ta và đã tiến hóa theo chiều hướng não to dần lên theo thời gian. Người Neanderthal trước khi tuyệt chủng có dung tích hộp sọ tương đương người hiện đại. Rất có thể họ đã từng tự nhận biết bản thân giống như loài người chúng ta ngày nay vậy.

Các di chỉ khảo cổ về người Neanderthal ghi nhận các hành vi đặc trưng, cho thấy họ có trí khôn giống chúng ta.

Người Neanderthal là những thợ săn lành nghề, linh hoạt. Họ săn bắt mọi động vật từ thỏ đến tê giác và voi ma mút lông xoăn.

Họ làm ra những vũ khí phức tạp như những cây lao có gắn mũi đá bén nhọn. Họ đẽo gọt vỏ sò, răng động vật và móng vuốt đại bàng để tạo thành vật trang sức, và họ vẽ tranh trong hang động.

Tai họ cũng giống tai chúng ta, có cấu tạo giúp nghe rõ những thay đổi tinh tế trong âm điệu của tiếng nói.

Chúng ta còn biết được rằng họ từng chôn cất và thậm chí khóc thương người chết.

Vẫn còn rất nhiều điều về người Neanderthal mà chúng ta không biết và sẽ không bao giờ biết được.

Nhưng nếu giữa họ và ta có quá nhiều điểm tương đồng cả trong cấu trúc xương lẫn hành vi, ta có thể suy đoán rằng họ còn giống chúng ta ở nhiều mặt khác, tuy không được lưu lại trong các vết tích khảo cổ - ví dụ như họ cũng từng hát múa, thờ thánh thần sợ ma quỷ, cũng từng thắc mắc về những vì sao, kể nhau nghe những chuyện dân gian truyền miệng, cười đùa với bạn bè và yêu thương con cái.

Nếu họ giống chúng ta đến mức đó, họ hẳn biết cả cách thể hiện lòng tốt và tình thương yêu, và dĩ nhiên cả những mặt trái như tàn nhẫn, bạo lực và lọc lừa.

Nguồn hình ảnh, Getty Images

Chụp lại hình ảnh,

Nhiều nhà khảo cổ học giờ đây tin rằng người Neanderthal không khác mấy so với loài người chúng ta

Chúng ta biết rất ít về những giống người khác, như người Denisovan, người Homo rhodesiensis và người Thông minh đã tuyệt chủng, thế nhưng vẫn có thể suy đoán từ kích thước não to và hộp sọ giống người cho thấy rằng họ rất giống với chúng ta.

Vì sao một thời con người ăn thịt nhau?

Con người trông sẽ thế nào sau 1 triệu năm nữa?

Điều gì khiến người mẹ phải 'mang nặng, đẻ đau'?

Vì sao người thuận tay trái là thiểu số?

Tôi thừa nhận rằng điều đó nghe như một suy đoán chủ quan, nhưng tôi có một chi tiết thế này.

DNA của người Neanderthal, người Denisovan và những giống người Hominin khác được tìm thấy trong bộ gene của chúng ta. Tổ tiên chúng ta đã gặp gỡ và lai tạp với họ. Điều này cho thấy rất rõ là họ trông giống chúng ta tới mức nào.

Không loại trừ khả năng người Thông minh Homo sapien bắt cóc phụ nữ Neanderthal hoặc ngược lại. Nhưng để gene của họ hòa trộn trong quần thể người thì tổ tiên ta không chỉ giao phối với họ mà còn nuôi những đứa con lai lớn khôn rồi chúng tiếp tục sinh đẻ và nuôi dưỡng con cái.

Điều này sẽ hợp lý hơn nếu những hiện tượng đó đều là phối ngẫu tự nguyện. Sự hòa trộn gene thuận lợi cần đứa con lai phải được chấp nhận trong quần thể mới - được đối xử như một thành viên thực thụ.

Tôi phải nói rằng những lập luận trên không chỉ dành cho người Neanderthal mà còn cho cả những giống người khác mà tổ tiên ta đã lai tạp với, bao gồm người Denisovan và những giống người Hominin ở châu Phi mà chúng ta chưa biết tới.

Điều đó không có nghĩa là những cuộc chạm trán giữa những giống người khác nhau đều diễn ra suôn sẻ.

Cũng có thể chính loài người hiện đại chúng ta đã gây nên sự tuyệt chủng của những giống người khác. Nhưng hẳn đã từng có lúc ông bà ta bỏ qua những khác biệt bên ngoài để tạo ra một cộng đồng nhân loại cùng chung sống với nhau.

Cuối cùng, điều đó nói lên rằng chúng ta đã thay thế các giống người khác, nhưng đây là quá trình cần trải qua thời gian dài.

Sự tuyệt chủng của người Neanderthal, người Denisovan và những giống người khác đã diễn ra trong hàng trăm nghìn năm.

Nếu người Neanderthal và Denisovan thực sự ngu ngốc, mọi rợ, không có ngôn ngữ hay suy nghĩ sâu sắc, thì họ không thể nào cạnh tranh với loài người hiện đại trong một thời gian dài đến vậy.

Nhưng nếu họ giống chúng ta đến thế, thì tại sao chúng ta lại khiến họ tuyệt chủng được?

Không ai biết vì sao, có lẽ do sự khác biệt giữa ta và họ không để lại vết tích rõ ràng trong hóa thạch hay công cụ thời đồ đá.

Có thể là một sáng tạo nào đó - như là có cách giao tiếp tốt hơn, làm ra những công cụ bằng đá ưu việt hơn, có kỹ năng kết nối cộng sinh hiệu quả hơn - đã tạo nên thế mạnh cho loài người chúng ta. Nhưng dù điều khác biệt đó là gì thì nó cũng chỉ nhỉnh hơn chút đỉnh hoặc không đủ mức để giúp chúng ta nhanh chóng chiếm ưu thế tuyệt đối.

Đi tìm định nghĩa 'Nhân loại'

Cho đến nay, tôi cứ lần lữa né tránh một câu hỏi quan trọng, có thể là câu hỏi quan trọng nhất. Đó là việc bàn luận về quá trình tiến hóa của nhân loại là rất tốt, nhưng thực ra thì nhân loại là gì? Làm sao chúng ta có thể tìm hiểu và nhận biết được nếu như không đưa ra được định nghĩa về nhân loại?

Con người thường tự cho rằng chúng ta về cơ bản rất khác biệt so với những động vật khác.

Chẳng hạn như hầu hết mọi người đều có xu hướng nghĩ rằng việc bán, nấu chín, ăn thịt bò là điều bình thường, nhưng không thể làm như vậy với người bán thịt được. Vì như thế là vô nhân đạo.

Là một xã hội, chúng ta không có vấn đề gì với việc ngắm nhìn tinh tinh và khỉ đột trong chuồng thú, nhưng cảm thấy không ổn với việc bắt nhốt đồng loại của mình.

Tương tự, chúng ta có thể đến tiệm thú cưng mua một con chó hay con mèo, nhưng không thể mua một em bé bằng xương bằng thịt.

Những nguyên tắc áp dụng với người và với động vật là khác nhau. Chúng ta vốn luôn cho rằng chúng ta có một tiêu chuẩn đạo đức và thế giới tâm linh riêng biệt. Ta có thể chôn cất thú cưng khi chúng qua đời, nhưng không trông đợi là âm hồn chú chó cưng đeo đuổi, hay mong rằng khi lên thiên đàng ta sẽ gặp lại chú mèo đợi chủ đã lâu.

Chữ "nhân loại" hàm ý chăm sóc, yêu thương lẫn nhau, nhưng đó có thể nói là một phẩm chất của các loại động vật có vú chứ không chỉ riêng ở con người. Mèo mẹ biết chăm sóc cho con của nó, và con chó biết yêu quý chủ, mà có lẽ còn yêu hơn nhiều so với tình cảm của người khác đối với chủ chó.

Cá voi sát thủ và voi gắn kết với gia đình chúng trọn đời. Cá voi sát thủ có vẻ đau buồn trước cái chết của con non, và người ta đã chứng kiến đàn voi buồn bã viếng hài cốt của một thành viên đã chết. Cuộc sống tình cảm và quan hệ xã hội không phải chỉ duy nhất có ở con người.

Có lẽ chính khả năng nhận thức khiến chúng ta khác biệt. Nhưng chó mèo cũng có khả năng nhận thức được chúng ta - chúng nhận ra chúng ta là từng cá thể riêng biệt, giống như cách chúng ta nhận thức chúng.

Chúng hiểu ta đủ rõ để biết cách vòi ăn, đòi ra ngoài chơi, thậm chí để biết khi nào ta đang cảm thấy không vui và cần ai đó bầu bạn. Đến như vậy mà chưa phải là khả năng nhận thức thì như thế nào mới là?

Chúng ta có thể cho rằng do có bộ não lớn mà chúng ta khác biệt, thế nhưng có phải não to mới khiến chúng ta thành con người không?

Cá heo mũi chai có một bộ não lớn hơn não người một chút. Não voi to hơn gấp ba lần não người, gấp bốn lần não cá voi sát thủ và gấp năm lần não cá nhà táng.

Kích thước não người cũng rất đa dạng. Vậy có một điều gì đó khác làm nên con người chứ không phải do kích thước não bộ.

Hoặc có thể là có nhiều thứ khác diễn ra trong tâm trí các loài động vật khác, bao gồm cả các chi khác trong tông người mà nay đã tuyệt chủng, nhiều hơn so với những gì chúng ta nghĩ.

Chúng ta có thể định nghĩa nhân loại qua những khả năng nhận thức cao ở mức hơn, như nghệ thuật, toán học, âm nhạc, ngôn ngữ.

Điều này tạo ra một vấn đề đáng để bàn luận, vì khả năng của mỗi con người trong các lĩnh vực này hơn kém khác nhau.

Tôi không viết hay như nhà văn Jane Austen, không am hiểu âm nhạc như ca sỹ Taylor Swift, không diễn thuyết hút hồn như nhà hoạt động nhân quyền Martin Luther King. Vậy thì liệu có phải tôi ít tính người hơn họ không?

Nguồn hình ảnh, Getty Images

Chụp lại hình ảnh,

Chúng ta lớn lên và được dạy rằng có một vực sâu khổng lồ ngăn cách giữa loài người và những động vật khác

Nếu chúng ta không định nghĩa được nhân loại thì làm sao chúng ta có thể chỉ ra nhân loại bắt đầu ra sao, sẽ kết thúc thế nào - hoặc thậm chí cho rằng chúng ta là duy nhất?

Vì sao chúng ta cứ khăng khăng xem những loài khác vốn dĩ là hạ đẳng, nếu bản thân chúng ta còn chưa chắc chắn điều gì đặc trưng tạo nên con người

Chúng ta cũng không nhất thiết là cái kết hợp lý của quá trình tiến hóa loài người.

Chúng ta từng là một giống trong tông người Hominin và chúng ta là người trụ vững đến cuối cùng.

Nhưng mọi thứ rất có thể đã diễn ra theo một chiều hướng hoàn toàn khác, nếu như trong quá khứ từng xuất hiện một chuỗi các đột biến và sự kiện lịch sử nào đó, và như thế thì vào lúc này rất có thể là chính các nhà khảo cổ người Neanderthal mới là những người đang tìm hiểu về hộp sọ kỳ lạ có hình quả bóng bay của loài người chúng ta và đặt câu hỏi chúng ta có tính người đến đâu.

Bản chất của tiến hóa chỉ ra rằng các sinh vật không nằm gọn trong một khuôn khổ nào cả.

Các giống loài dần dần sẽ biến đổi từ loài này sang loài khác và mỗi cá thể trong một loài đều có chút khác biệt so với các cá thể khác - và điều đó mới khiến cho sự tiến hoá có thể diễn ra. Nhưng chính điều đó cũng khiến việc định nghĩa nhân loại càng trở nên khó khăn.

Chúng ta vừa khác những loài động vật khác do quá trình chọn lọc tự nhiên, nhưng đồng thời vừa giống chúng vì cùng chung một tổ tiên - tương tự, nhưng vẫn khác biệt.

Và mỗi người chúng ta cũng vừa giống vừa khác nhau, chúng ta có tổ tiên chung là người Thông minh, và chúng ta khác nhau do quá trình tiến hóa và do mang những tổ hợp gene đặc thù mà ta kế thừa từ gia đình hoặc thậm chí từ những giống người khác, như người Neanderthal và người Denisovan.

Khó có thể phân loại sự sống vào những nhóm loài cứng nhắc, bởi sự tiến hóa liên tục làm thay đổi vạn vật, tạo nên đa dạng giống loài cũng như tạo ra sự đa dạng ở ngay trong cùng mỗi nhóm, loài.

Và đó chính là bản chất của đa dạng.

Quả là loài người chúng ta không được đa dạng lắm, nếu xét theo một vài khía cạnh tiến hóa.

Người Thông minh Homo sapien có mức độ đa dạng di truyền thấp hơn so với một chủng vi khuẩn thông thường, hình dáng cơ thể của chúng ta ít đa dạng hơn bọt biển, hoa hồng, hay cây sồi.

Nhưng xét về hành vi thì chúng ta lại vô cùng đa dạng. Chúng ta có thể trở thành thợ săn, nông dân, nhà toán học, người lính, nhà thám hiểm, thợ mộc, tội phạm, nghệ sĩ…

Có rất nhiều cách để sống như một con người, rất nhiều phạm trù về những điều kiện tạo nên con người, và mỗi chúng ta phải tự định nghĩa và khám phá về việc mình sẽ trở thành người như thế nào.

Trớ trêu ở chỗ, việc chúng ta không thể định nghĩa nhân loại lại chính là điều khiến chúng ta trở nên con người nhất.

*Nicholas Longrich là giảng viên cao cấp ngành hoá thạch cổ sinh và sinh học tiến hoá tại Đại học Bath, Anh Quốc.

Bài tiếng Anh đăng trên tạp chí The Conversation và được đăng lại trên BBC Future theo giấy phép Creative Commons.